حکیم عمر خیام

حکیم غیاث*الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خیام نیشابوری در ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ در نیشابور دیده به جهان گشود .

وی به خیامی و خیام نیشابوری و خیامی النیسابوریهم نامیده شده*است، از ریاضی*دانان، ستاره*شناسان و شاعران بنام ایران در دورهٔ سلجوقی است. گرچه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی او است و حجةالحق لقب داشته است؛ ولی آوازهٔ وی بیشتر به واسطهٔ نگارش رباعیاتش است که شهرت جهانی دارد. افزون بر آنکه رباعیات خیام را به اغلب زبان*های زنده ترجمه نموده*اند، ادوارد فیتزجرالد رباعیات او را به زبان انگلیسی ترجمه کرده*است که مایهٔ شهرت بیشتر وی در مغرب*زمین گردیده*است.

.

یکی از برجسته*ترین کارهای وی را می*توان اصلاح گاهشماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام*الملک، که در دورهٔ سلطنت ملک*شاه سلجوقی بود، دانست. وی در ریاضیات، علوم ادبی، دینی و تاریخی استاد بود. نقش خیام در حل معادلات درجه سوم و مطالعات*اش دربارهٔ اصل پنجم اقلیدس نام او را به عنوان ریاضی*دانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده*است.

شماری از تذکره نویسان، خیام را شاگرد ابن سینا و شماری نیز وی را شاگرد امام موفق نیشابوری خوانده*اندهر چند قول مبنی بر این که خیام شاگرد ابن سینا بوده*است، بسیار بعید می*نماید. چون از لحاظ زمانی با هم تفاوت زیادی داشته*اند. خیام در جایی ابن سینا را استاد خود می*داند اما این استادی ابن سینا، جنبهٔ معنوی دارد.

همچنین از وی هم*اکنون بیش از ۱۰۰ رباعی برجای مانده*است.

آرامگاه خیام که در محله کهن شادیاخ در نیشابور است.عمر خیام در سده پنجم هجری در نیشابور زاده شد. فقه را در میانسالی در محضر امام موفق نیشابوری آموخت؛ حدیث، تفسیر، فلسفه، حکمت و ستاره*شناسی را فراگرفت. برخی نوشته*اند که او فلسفه را مستقیماً از زبان یونانی فرا گرفته بود

در حدود 436 - 449 هجری - تحت حمایت و سرپرستی ابوطاهر، قاضی*القضات سمرقند، کتابی دربارهٔ معادله*های درجهٔ سوم به زبان عربی نوشت تحت نام رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابلهبا نظام*الملک طوسی رابطه*ای نیکو داشت، این کتاب را پس از نگارش به خواجه تقدیم کرد. پس از این دوران خیام به دعوت سلطان جلال*الدين ملک*شاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک به اصفهان می*رود تا سرپرستی رصدخانهٔ اصفهان را به*عهده گیرد. او هجده سال در آن*جا مقیم می*شود. به مدیریت او زیج ملکشاهی تهیه می*شود و در همین سال*ها طرح اصلاح تقویم را تنظیم می*کند. تقویم جلالی را تدوین کرد که به نام جلال*الدين ملکشاه شهره*است، اما پس از مرگ ملکشاه کاربستی نیافت. در این دوران خیام به*عنوان اختربین در دربار خدمت می*کرد هرچند به اختربینی اعتقادی نداشت در همین سال*ها مهم*ترین و تأثیرگذارترین اثر ریاضی خود را با نام رساله فی شرح مااشکل من مصادرات اقلیدس را می*نویسد و در آن خطوط موازی و نظریهٔ نسبت*ها را شرح می*دهد. پس از درگذشت ملکشاه و کشته شدن نظام*الملک، خیام مورد بی*مهری قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه قطع شد بعد از سال 465 - ۴۷۹ هجری - اصفهان را به قصد اقامت در مرو که به عنوان پایتخت جدید سلجوقیان انتخاب شده بود، ترک کرد. احتمالاً در آن*جا میزان الحکم و قسطاس المستقیم را نوشت. رسالهٔ مشکلات الحساب (مسائلی در حساب) احتمالاً در همین سال*ها نوشته شده*است. غلامحسین مراقبی گفته*است که خیام در زندگی زن نگرفت و همسر برنگزید.

دوران خیام

در زمان خیام فرقه*های مختلف سنی و شیعه، اشعری و معتزلی سرگرم بحث*ها و مجادلات اصولی و کلامی بودند. فیلسوفان پیوسته توسط قشرهای مختلف به کفر متهم می*شدند. تعصب، بر فضای جامعه چنگ انداخته بود و کسی جرئت ابراز نظریات خود را نداشت - حتی امام محمد غزالی نیز از اتهام کفر در امان نماند. اگر به سیاست*نامهٔ خواجه نظام*الملک بنگریم، این اوضاع کاملاً بر ما روشن خواهد بود. در آن جا، خواجه نظام همهٔ معتقدان به مذهبی خلاف مذهب خود را به شدت می*کوبد و همه را منحرف از راه حق و ملعون می*داند. از نظر سیاست نیز وقایع مهمی در عصر خیام رخ داد:

سقوط دولت آل بویه

قیام دولتِ سلجوقی

جنگ*های صلیبی

ظهور باطینان

در اوایل دوران زندگي خیام، ابن سینا و ابوریحان بیرونی به اواخر عمر خود رسیده بودند. نظامی عروضیِ سمرقندی او را «حجه*الحق» و ابوالفضل بیهقی «امام عصر خود» لقب داده*اند. از خیام به عنوان جانشین ابن*سینا و استاد بی*بدیلِ فلسفه طبیعی (مادی) ریاضیات، منطق و مابعدالطبیعه یاد می*کنند. خیام در سال 466 - 480 هجری - از سوی سلطان ملکشاه سلجوقی مأموریت گرفت تا تقویم زمان خود را اصلاح كند.

مرگ خیام

باغی که آرامگاه خیام در آن قرار دارد، تصویر از کنار آرامگاه امام*زاده محروق گرفته شده*است و در ورودی قدیمی این باغ در تصویر دیده می*شود.مرگ خیام را میان سال*های 502 الی 505 -۵۱۷-۵۲۰ هجری - می*دانند که در نیشابور اتفاق افتاد. گروهی از تذکره*نویسان نیز وفات او را 503 نوشته*اند،اما پس از بررسیهای لازم مشخص گردیده که تاریخ وفات وی سال 502 بوده*است .مقبرهٔ وی هم اکنون در شهر نیشابور، در باغی که آرامگاه امام*زاده محروق در آن واقع می*باشد، قرار گرفته*است.

خیام شاعر

خیام زندگی*اش را به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی شهیر سپری کرد، در حالی*که معاصرانش از رباعیاتی که امروز مایه شهرت و افتخار او هستند بی*خبر بودند. معاصران خیام نظیر نظامی عروضی یا ابوالحسن بیهقی از شاعری خیام یادی نکرده*اند. صادق هدایت در این باره می*گوید.

گویا ترانه*های خیام در زمان حیاتش به واسطهٔ تعصب مردم مخفی بوده و تدوین نشده و تنها بین یکدسته از دوستان همرنگ و صمیمی او شهرت داشته یا در حاشیهٔ جنگ*ها و کتب اشخاص باذوق بطور قلم*انداز چند رباعی از او ضبط شده، و پس از مرگش منتشر گردیده

قدیمی*ترین کتابی که در آن از خیام شاعر یادی شده*است، کتاب خریدة القصر از عمادالدین کاتب اصفهانی است. این کتاب به زبان عربی و در سال 555 - ۵۷۲ هجری - یعنی نزدیک به ۵۰ سال پس از مرگ خیام نوشته شده*است. کتاب دیگر مرصادالعباد نجم*الدین رازی است.این کتاب حدود ۱۰۰ سال پس از مرگ خیام در 602 - ۶۲۰ هجری - تصنیف شده*است نجم*الدین صوفی متعصبی بود و از نیش و کنایه به خیام به خاطر افکار کفرآمیزش دریغ نکرده*است. کتاب*های قدیمی (پیش از سدهٔ نهم) که اشعار خیام در آنها آمده*است و مورد استفادهٔ مصححان قرار گرفته*اند علاوه بر مرصادالعباد از قرار زیرند: تاریخ جهانگشا ، تاریخ گزیدهٔ حمدالله مستوفی 0 نزهة المجالس . مونس الاحرار . جنگی از منشآت و اشعار که سعید نفیسی در کتابخانهٔ مجلس شورای ملی جنگ یافت و در سال 728 - ۷۵۰ هجری - کتابت شده*است و همچنین مجموعه*ای تذکره*مانند که قاسم غنی در کتابخانهٔ شورای ملی یافت که مشتمل بر منتخابت اشعار سی شاعر است و پنج رباعی از خیام دارد.

با کنار گذاشتن رباعایت تکراری ۵۷ رباعی به دست می*آید. این ۵۷ رباعی که تقریباً صحت انتساب آنها به خیام مسلم است کلیدی برای تصحیح و شناختن سره از ناسره به دست مصححان می*دهد. با کمک این رباعی*ها زبان شاعر و مشرب فلسفی وی تا حد زیادی آشکار می*شود. زبان خیام در شعر طبیعی و ساده و از تکلف به دور است و در شعر پیرو کسی نیست. وانگهی هدف خیام از سرودن رباعی شاعری به معنی متعارف نبوده*است بلکه به واسطهٔ داشتن ذوق شاعری نکته*بینی*های فلسفی خود را در قالب شعر بیان کرده*است

تصحیحات رباعیات خیام

شهرت خیام به عنوان شاعر مرهون ادوارد فیتزجرالد انگلیسی*است که با ترجمهٔ شاعرانهٔ رباعیات وی به انگلیسی، خیام را به جهانیان شناساند. با این حال در مجموعهٔ خود اشعاری از خیام آورده*آست که به قول هدایت نسبت آنها به خیام جایز نیست.

تا پیش از تصحیحات علمی مجموعه*هایی که با نام رباعیات خیام وجود داشت؛ مجموعه*هایی مغشوش از آرای متناقض و افکار متضاد بود به طوری که به قول صادق هدایت «اگر یک نفر صد سال عمر کرده باشد و روزی دو مرتبه کیش و مسلک و عقیدهٔ خود را عوض کرده باشد قادر به گفتن چنین افکاری نخواهد بود.». بی*مبالاتی نسخه*نویسان و اشتباه کاتبان همیشه در بررسی نسخه*های خطی دیده می*شود. اما در مورد خیام گاه اشعارش را به*عمد تغییر داده*اند تا آن را به مسلک تصوف نزدیک کنند. هدایت حتی می*گوید یک علت مغشوش بودن رباعیات خیام این است که هر کس می*خوارگی کرده*است و رباعی*ای گفته*است از ترس تکفیر آن را به خیام نسبت داده*است.. مشکل دیگری که وجود دارد این است که بسیاری به پیروی و تقلید از خیام رباعی سروده*اند و رباعی ایشان بعدها در شمار رباعیات خیام آمده*است..

نخستین تصحیح معتبر رباعیات خیام به دست صادق هدایت انجام گرفت. وی از نوجوانی دلبستهٔ خیام بود تدوینی از رباعیات خیام صورت داده بود. بعدها در 1274 - ۱۳۱۳ هجری - آن را مفصل*تر و علمی*تر و با مقدمه*ای طولانی با نام ترانه*های خیام به چاپ رسانید. تصحیح معتبر بعدی به دست محمد علی فروغی در 1281 - ۱۳۲۰ هجری - به انجام رسید. لازم به ذکر است که اروپاییان نظیر ژوکوفسکی، روزن و کریستن*سن دست به تصحیح رباعیات زده بودند اما منتقدان بعدی شیوهٔ تصحیح و حاصل کار ایشان را چندان معتبر ندانسته*اند.

احمد شاملو روایتی از ۱۲۵ رباعی خیام در کتابی به نام ترانه*ها روایت:احمد شاملو ارائه داده*است.

مضمون اشعار و مشرب فلسفی خیام

صادق هدایت در ترانه*های خیام دسته*بندی کلی*ای از مضامین رباعیات خیام ارائه می*دهد و ذیل هر یک از عناوین رباعی*های مرتبط با موضوع را می*آورد:

راز آفرینش

درد زندگی

از ازل نوشته

گردش دوران

ذرات گردنده

در کل اشاره به این مضمون است که چون بمیریم ذرات تن ما پراکنده شده و از گِلِ خاک ما کوزه خواهند ساخت. این درواقع به یک معنا هم از ایراداتی*است که به معاد جسمانی وارد ساخته*اند. چرا که وقتی ذرات تن اشخاص با گذشت زمان در تن دیگران رود رستاخیز جسمانی هر دوی آنان چگونه ممکن است.

هر چه باداباد

هیچ است

دم را دریابیم

خیام و ریاضیات

پیش از کشف رساله خیام در جبر، شهرت او در مشرق*زمین به واسطه اصلاحات سال و ماه ایرانی و در غرب به واسطه ترجمه رباعیاتش بوده*است. اگر چه کارهای خیام در ریاضیات (به ویژه در جبر) به صورت منبع دست اول در بین ریاضی*دانان اروپایی سدهٔ ۱۹ میلادی مورد استفاده نبوده*است، می*توان رد پای خیام را به واسطه طوسی در پیشرفت ریاضیات در اروپا دنبال کرد. قدیمی*ترین کتابی که از خیام اسمی به میان آورده و نویسندهٔ آن هم*دوره خیام بوده، نظامی عروضی مؤلف «چهار مقاله» است. ولی او خیام را در ردیف منجمین ذکر می*کند و اسمی از رباعیات او نمی*آورد. با این وجود جورج سارتن با نام بردن از خیام به عنوان یکی از بزرگ*ترین ریاضیدانان قرون وسطی چنین می*نویسد:

« خیام اول کسی است که به تحقیق منظم علمی در معادلات درجات اول و دوم و سوم پرداخته، و طبقه*بندی تحسین*آوری از این معادلات آورده*است، و در حل تمام صور معادلات درجه سوم منظماً تحقیق کرده، و به حل (در اغلب موارد ناقص) هندسی آنها توفیق یافته، و رساله وی در علم جبر، که مشتمل بر این تحقیقات است، معرف یک فکر منظم علمی است؛ و این رساله یکی از برجسته*ترین آثار قرون وسطائی و احتمالاً برجسته*ترین آنها در این علم است. »

خیام در مقام ریاضی*دان و ستاره*شناس تحقیقات و تالیفات مهمی دارد. از جمله آنها رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله است که در آن از جبر عمدتاً هندسی خود برای حل معادلات درجه سوم استفاده می*کند. او معادلات درجه دوم را از روش*های هندسی اصول اقلیدس حل می*کند و سپس نشان می*دهد که معادلات درجه سوم با قطع دادن مخروط*ها با هم قابل حل هستند. برگن معتقد است که «هر کس که ترجمهٔ انگلیسی به توسط کثیر را بخواند استدلالات خیام را بس روشن خواهد یافت و، نیز، از نکات متعدد جالب توجهی در تاریخ انواع مختلف معادلات مطلع خواهد شد.» مسلم است که خیام در رساله*هایش از وجود جواب*های منفی و موهومی در معادلات آگاهی نداشته*است و جواب صفر را نیز در نظر نمی*گرفته است.

یکی دیگر از آثار ریاضی خیام رسالة فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس است. او در این کتاب اصل موضوعهٔ پنجم اقلیدس را دربارهٔ قضیهٔ خطوط متوازی که شالودهٔ هندسهٔ اقلیدسی است، مورد مطالعه قرار داد و اصل پنجم را اثبات کرد. به نظر می*رسد که تنها نسخه کامل باقیمانده از این کتاب در کتابخانه لیدن در هلند قرار دارد.

درکتاب دیگری از خیام که اهمیت ویژه*ای در تاریخ ریاضیات دارد رسالهٔ مشکلات الحساب (مسائلی در حساب) هرچند این رساله هرگز پیدا نشد اما خیام خود به این کتاب اشاره کرده*است و ادعا می*کند قواعدی برای بسط دوجمله*ای (a + b)n کشف کرده و اثبات ادعایش به روش جبری در این کتاب است.

، به هر حال قواعد این بسط تا n = 12 توسط طوسی (که بیشترین تأثیر را از خیام گرفته) در کتاب «جوامع الحساب» آورده شده*است. روش خیام در به دست آوردن ضرایب منجر به نام گذاری مثلث حسابی این ضرایب به نام مثلث خیام شد، انگلیسی زبان*ها آن را به نام مثلث پاسکال می*شناسند که البته خدشه*ای بر پیشگامی خیام در کشف روشی جبری برای این ضرایب نیست.

خیام به تحلیل ریاضی موسیقی نیز پرداخته*است و در القول علی اجناس التی بالاربعاء مسالهٔ تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه*های بی*نیم*پرده، با نیم*پردهٔ بالارونده، و یک چهارم پرده را شرح می*دهد.

مهم*ترین دست*آوردها

ابداع نظریه*ای دربارهٔ نسبت*های هم*ارز با نظریهٔ اقلیدس.

«در مورد جبر، کار خیام در ابداع نظریهٔ هندسی معادلات درجهٔ سوم موفق‏ترین کاری است که دانشمندی مسلمان انجام داده*است.»

او نخستین کسی بود که نشان داد معادلهٔ درجهٔ سوم ممکن است دارای بیش از یک جواب باشد و یا این که اصلاً جوابی نداشته باشند.«آنچه که در هر حالت مفروض اتفاق می*افتد بستگی به این دارد که مقاطع مخروطی*ای که وی از آنها استفاده می*کند در هیچ نقطه یکدیگر را قطع نکنند، یا در یک یا دو نقطه یکدیگر را قطع کنند.»

«نخستین کسی بود که گفت معادلهٔ درجهٔ سوم را نمی*توان عموماً با تبدیل به معادله*های درجهٔ دوم حل کرد، اما می*توان با بکار بردن مقاطع مخروطی به حل آن دست یافت.»

«در نیمهٔ اول سدهٔ هیجدهم، ساکری اساس نظریهٔ خود را دربارهٔ خطوط موازی بر مطالعهٔ همان چهارضلعی دوقائمهٔ متساوی*الساقین که خیام فرض کرده بود قرار می*دهد و کوشش می*کند که فرضهای حاده و منفرجه*بودن دو زاویهٔ دیگر را رد کند.»

به خاطر موفقیت خیام در تعیین ضرایب بسط دو جمله*ای (بینوم نیوتن)که البته تا سده قبل نامکشوف مانده بود و به احترام سبقت وی بر اسحاق نیوتن در این زمینه در بسیاری از کتب دانشگاهی و مرجع این دو جمله*ای*ها «دو جمله*ای خیام-نیوتن» نامیده می*شوند.

پیروان خیام

صادق هدایت بر این باور است که حافظ از تشبیهات خیام بسیار استفاده کرده*است، تا حدی که از متفکرترین و بهترین پیروان خیام به شمار می*آید. هر چند که به نظر او افکار حافظ به فلسفهٔ خیام نمی*رسد، اما بنا به نظر صادق هدایت حافظ این نقص را با الهامات شاعرانه و تشبیهات رفع کرده*است و برای نمونه به قدری شراب را زیر تشبیهات پوشانده که تعبیر صوفیانه از آن می*شود. اما خیام این پرده پوشی را ندارد. برای نمونه حافظ دربارهٔ بهشت با ترس سخن می*گوید:

باغ فـردوس لطیـف است و لیکن زیـنهار تو غنیمت شمر این سایهٔ بید و لب کشت

اما خیام بدون پرده*پوشی می*گوید:

گویند بهشت و حور عین خواهد بود آنجا می*ناب و انگبین خواهد بود

گر ما مِی و معشوقه گزیدیم چه باک؟ چون عاقبت کار چنین خواهد بود

چهره جهانی خیام

تندیس خیام در بخارست، پایتخت رومانیدر جهان خیام به عنوان یک شاعر، ریاضیدان و اخترشناس شناخته شده*است. هرچند که اوج شناخت جهان از خیام را می*توان پس از ترجمه شعرهای وی به وسیله ادوارد فیتزجرالد دانست. این در حالی است که بسیاری از پژوهشگران شماری از شعرهای ترجمه*شده به وسیله فیتزجرالد را سروده خیام نمی*دانند و این خود سبب تفاوت*هایی در شناخت خیام در نگاه ایرانی*ها و غربی*ها شده*است. تأثیرات خیام بر ادبیات غرب از مارک تواین تا تی.اس الیوت او را به نماد فلسفه شرق و شاعر محبوب روشنفکران جهان تبدیل کرده*است

ولادیمیر پوتین،مارتین لوتر کینگ و آبراهام لینکن همیشه قبل از خواب رباعیات خیام می*خواندند یا می*خوانند

خیام در افسانه

انابه

افسانه*هایی چند پیرامون خیام وجود دارد. یکی از این افسانه*ها از این قرار است که خیام می*خواست باده بنوشد ولی بادی وزید و کوزه میش را شکست. پس خیام چنین سرود:

ابریق می مرا شکستی،ربی بر من در عیش را ببستی،ربی

من مِی خورم و تو می*کنی بدمستی خاکم به دهن مگر که مستی،ربی

پس چون این شعر کفرآمیز را گفت خدا روی وی را سیاه کرد. پس خیام پشیمان شد و برای پوزش از خدا این بیت را سرود:

ناکرده گنه در این جهان کیست بگو! آن کس که گنه نکرد چون زیست بگو!

من بد کنم و تو بد مکافات دهی پس فرق میان من و تو چیست بگو!

و چون اینگونه از خداوند پوزش خواست رویش دوباره سفید شد. البته جدا از افسانه*ها در اینکه این دو رباعی بالا از خیام باشند جای شک است.

ای رفته و باز آمده بل هم گشته

در افسانه*ای دیگر، چنین آمده که روزی خیام با شاگردان از نزدیکی مدرسه*ای می*گذشتند. عده*ای، مشغول ترمیم آن مدرسه بودند و چارپایانی، مدام بارهایی (شامل سنگ و خشت و غیره)را به داخل مدرسه می*بردند و بیرون می*آمدند. یکی از آن چارپایان از وارد شدن به مدرسه ابا می*کرد و هیچ کس قادر نبود او را وارد مدرسه کند. چون خیام این اوضاع را دید، جلو رفت و در گوش چارپا چیزی گفت. سپس چارپا آرام شد و داخل مدرسه شد. پس از این که خیام بازگشت، شاگردان پرسیدند که ماجرا چه بود؟

خیام بازگفت که آن خر، یکی از محصلان همین مدرسه بود و پس از مردن، به این شکل در آمده و دوباره به دنیا بازگشته بود ( اشاره به نظریهٔ تناسخ) و می*ترسید که وارد مدرسه بشود و کسی او را بشناسد و شرمنده گردد. من این موضوع را فهمیدم و در گوشش خواندم:

ای رفته و باز آمده بَل هُم گشته نامت ز میان مردمان گم گشته

ناخن همه جمع آمده و سم گشته ریشت ز عقب در آمده دم گشته

به روایتی خیام، حسن صباح و خواجه نظام*الملک به سه یار دبستانی معروف بوده*اند که در بزرگی هر یک به راهی رفتند. حسن رهبری فرقهٔ اسماعیلیه را به عهده گرفت، خواجه نظام الملک سیاست مداری عظیم الشان شد و خیام شاعر و متفکری گوشه گیر گشت که در آثارش اندیشه*های بدیع و دلهره و اضطرابی از فلسفه هستی و جهان وجود دارد.

برپایه داستان سه یار دبستانی این سه در زمان کودکی با هم قرار گذاشتند که هر کدام به جایگاهی رسید آن دو دیگر را یاری رساند. هنگامی که نظام*الملک به وزیری سلجوقیان رسید به خیام فرمانروایی بر نیشابور و گرداگرد آن سامان را پیشنهاد کرد،ولی خیام گفت که سودای ولایت*داری ندارد. پس نظام*الملک ده*هزاردینار مقرری برای او تعیین کرد تا در نیشابور به او پرداخت*کنند

چنان که فروغی در مقدمهٔ تصحیحش از خیام اشاره کرده*است این داستان سند معتبری ندارد و تازه اگر راست باشد حسن صباح و خیام هر دو باید بیش از ۱۲۰ سال عمر کرده باشند که خیلی بعید است. به علاوه هیچ یک از معاصران خیام هم به این داستان اشاره نکرده*است.

آثار

خیام آثار علمی و ادبی بسیار تالیف کرد.

او میزان الحکمت را درباره فیزیک و لوازم الامکنت را در دانش هواشناسی نوشت. نوروزنامه دیگر اثر ادبی اوست، در پدیداری نوروز و آیین پادشاهان ایرانی و اسب و زر و قلم و شرا که در حدود ۴۹۵ هجری قمری نگاشته شده*است. کتاب جبر و مقابله خیام با تلاش دانش پژوهان اروپایی در سال ۱۷۴۲ در یکی از کتابخانه*های لیدن یافته شد. این کتاب در ۱۸۱۵ توسط تنی چند از دانشمندان فرانسوی ترجمه و منشر شد .

رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله به زبان عربی، در بارهٔ معادلات درجهٔ سوم.

رسالة فی شرح مااشکل من مصادرات کتاب اقلیدس در مورد خطوط موازی و نظریهٔ نسبت*ها.

رساله میزان*الحکمه.«راه*حل جبری مسالهٔ تعیین مقادیر طلا و نقره را در آمیزه*(آلیاژ) معینی به وسیلهٔ وزنهای مخصوص بدست می*دهد.»

قسطاس المستقیم

رسالهٔ مسائل الحساب، این اثر باقی نمانده*است.

القول علی اجناس التی بالاربعاء، اثری دربارهٔ موسیقی.

رساله کون و تکلیف به عربی درباره حکمت خالق در خلق عالم و حکمت تکلیف که خیام آن را در پاسخ پرسش امام ابونصر محمدبن ابراهیم نسوی در سال 473 - ۴۷۳ هجری - نوشته*است و او یکی از شاگردان پورسینا بوده و در مجموعه جامع البدایع باهتمام سید محی الدین صبری بسال 1194 - ۱۲۳۰ هجری - و کتاب خیام در هند به اهتمام سلیمان ندوی سال 1312 - ۱۹۳۳ میلادی - چاپ شده*است.

رساله روضة*القلوب در کلیات وجود

رساله ضیاء العلی

رساله*ای در صورت و تضاد

ترجمه خطبه ابن سینا

رساله*ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب

رساله مشکلات ایجاب

رساله*ای در طبیعیات

رساله*ای در بیان زیگ ملکشاهی

رساله نظام الملک در بیان حکومت

رساله لوازم*الاکمنه

اشعار عربی خیام که در حدود ۱۹ رباعی آن بدست آمده*است.

نوروزنامه، از این کتاب دو نسخه خطی باقی مانده*است. یکی نسخهٔ لندن و دیگری نسخه برلن

رباعیات خیام به زبان فارسی که در حدود ۲۰۰ چارینه (رباعی) یا بیشتر از حکیم عمر خیام است و زائد بر آن مربوط به خیام نبوده بلکه به خیام نسبت داده شده.

عیون الحکمه

رساله معراجیه

رساله در علم کلیات

رساله در تحقیق معنی وجود