ده راه ساده برای تشخیص خبر دروغ در اینترنت

تا بیست سال پیش تشخیص این که کدام خبر دروغ است و کدام راست کار آسانی بود. کافی بود خودتان آدم منطقی و نسبتاً باهوشی باشید تا بفهمید کدام عناوین دروغ اند و کدام‌ها راست. مثلاً اگر جایی می‌خواندید(و باور کنید تا بیست، سی سال پیش از این اتفاق‌ها می‌افتاده) زنی ۲۴ ساله بچه‌ی فضایی به دنیا آورد! یا مثلاً دانشمندان موفق به کشف حیات در مریخ شدند! می‌دانستید که دروغ محض است.

اما حالا با رشد اینترنت اوضاع فرق کرده است. تشخیص موضوع سخت‌تر شده است و البته شاید مردم هم ساده‌لوح‌تر شده اند.البته بعضی سایت‌ها خودشان مستقیماً اعلام می‌کنند که اخبارشان شوخی است و حقیقت ندارد. مثلاً سایت/روزنامه‌ی Onion که در صفحه‌ی “درباره‌ی ما”ی خودش این موضوع را اعلام کرده است. ولی بعضی از این نوع سایت‌های غیرحقیقی سعی می‌کنند خودشان را به عنوان سایت‌های خبری واقعی جا بزنند. مثلاً هیچ‌جای سایت به غیرواقعی بودن اخبار اشاره نمی‌کنند یا مثلاً این قضیه را توی یکی از صفحات فرعی بیان می‌کنند که کسی به خودش زحمت خواندن آن را نمی‌دهد.بدتر از همه این که شبکه‌های اجتماعی امکان پخش قارچی اخبار غیر واقعی را فراهم کرده اند. البته منظور این نیست که باید نظارت بیشتری روی اینترنت صورت بگیرد یا مسئولان خبری مدام راه بیفتند و اخبار غیر حقیقی را اصلاح کنند. این‌جا دقیقاً آن جاییست که به قول پدربزرگ‌ها “شنونده باید عاقل باشد”.درواقع تشخیص خبر دروغ از راست کار چندان مشکلی نیست. همانطور که قبلاً هم اشاره شد فقط به کمی عقل و منطق نیاز دارد. بیایید با هم ده راه آسان برای تشخیص اخبار دروغ را مرور کنیم.شماره‌ی یک : منبع خبر قابل اعتماد نیست

بعضی منابع خبری هستند که دیگر رسوا شده اند. این منابع خبری اصولاً به جای این که تولید اخبار کنند دارند تولید نظر شخصی می‌کنند. مثلاً FOXNEWS یکی از خبرگزاری‌های غیرقابل اعتماد است چون جبهه اش مشخص است و بیش از حد به مفسر خبری تبدیل شده تا ارائه‌دهنده‌ی خبر. همانطور که می‌دانید وقتی کسی دارد از جبهه ای خاص طرفداری می‌کند ممکن است در صد در صد موارد با شنونده اش صادق نباشد. این موضوع در مورد خبرگزاری‌های حزبی به شدت حائز اهمیت است. البته کافی است شما به شخصه انسان منصفی باشید.یا مثلاً Daily Mail یک روزنامه‌ی بریتانیایی است ولی سایت خبری اش یکی از پربازدیدترین سایت‌های خبری جهان است. جالب است که بدانید تحریریه‌ی سایت خبری و روزنامه کاملاً متفاوت اند و بیشتر بریتانیایی‌ها این موضوع را می‌دانند. سایت خبری Mail معمولاً اخبار و شایعه را با هم مخلوط می‌کند و آنقدرها هم قابل اعتماد نیست. ولی مردم جاهای دیگر دنیا از این قضیه بی اطلاع اند.البته این دو سایت خبری هر دو به نسبت قابل اعتمادتر هستند. برای مثال بگذارید چند سایت خبری “غیرقابل اعتماد” را هم معرفی کنیم:

شماره‌ی دو : اخبار دیگر این منبع خبری قابل اعتماد نبوده

البته در جریان هستید که لیست سایت‌های خبری غیرواقعی به همین تعداد ختم نمی‌شود. هر روز هم به تعداد این جور سایت‌ها اضافه می‎‌شود. پس اگر لیستی در کار نباشد از کجا باید فهمید کدام داستان‌ها راستند و کدام دروغ؟فرض کنید یکی از عناوین خبری یک وبسایت شما را جذب می‌کند. مثلاً “محمود دولت آبادی بر اثر سکته‌ی قلبی درگذشت!” شما مشتاقید بدانید که این خبر درست است یا نه؟ یک روش ساده این است که به دیگر عناوین خبری همان وبسایت رجوع کنید. مثلاً اگر دیگر عناوین اینطور بودند که: “یک مادربزرگ ۹۵ ساله برای نجات نوه اش تمساحی را سلاخی می‌کند” یا “یک دختر ۱۴ ساله به طور اتفاقی در زیرزمین خانه شان درمان سرطان را کشف می‌کند” و “بارش پلنگ در ارومیه زندگی مردم را مختل کرد” بهتر است مواظب باشید.البته همیشه هم عناوین دیگر اخبار اینقدر واضح غیرحقیقی نیستند. ولی کافی است کمی تیزهوشی به خرج بدهید. آیا بیشتر اخبار در مورد روابط آدم‌های معروف و عکس‌های دستکاری شده است؟ یا مثلاً مقاله‌های عجیب و غریب تویش پیدا می‌شود؟ که خوردن یک جعبه شکلات در روز باعث کنترل کلسترول می‌شود؟ یا زن‌ها می‌توانند با انجام کار منزل بیشتر وزنشان را کنترل کنند؟ اگر اینطور بود پس مراقب باشید گول نخورید.فیس‌بوک هم یکی از آن محیط‌هاست که اخبار دروغ و محیرالعقول داخلش راحت پخش می‌شود. پس از شما عاجزانه درخواست می‌کنیم قبل از فشار دادن دکمه‌ی Share از منبع خبر مطمئن شوید.شماره‌ی سه : سایت‌های خبری معتبر هم‌صدایی دارند

یکی از راحت‌ترین راه‌های تشخیص دروغ بودن یک خبر این است که سایت‌های خبری واقعاً معتبر را بررسی کنیم. مثلاً در ادامه‌ی مثال قبلی اگر سایت روزنامه‌ی شرق یا سایت کیهان و سایت‌های ادبی و خبرگزاری‌ها مثل فارس و ایسنا و مهر هیچ کدام خبر مرگ دولت‌آبادی را منتشر نکرده باشند پس خبر حتماً دروغ بوده است. ولی اگر همه‌ی این سایت‌ها هم این خبر را منتشر کرده باشند پس خبر راست است.البته باز هم جانب احتیاط را رعایت کنید. اگر منبع خبر این سایت‌ها هم همان سایت غبرقابل اعتماد باشد در آن صورت باز هم به احتمال زیاد خبر راست نیست. سعی کنید سایتی را پیدا کنید که هم قابل اعتماد است و هم خودش خبر را پیگیری کرده باشد و گزارش کرده باشد.باور کنید چیز عجیبی هم نیست. بعضی وقت‌ها حتا سایت‌های بزرگ خبری هم چون می‌ترسند از قافله عقب بیفتند منبع خبر را درست بررسی نمی‌کنند. این را که یادتان هست؟

شماره‌ی چهار : خبرهایی که آینده را پیشگویی می‌کنند

ماجرای تقویم مایاها یادتان هست؟ یا آن نویسنده ای که مدعی بود در تاریخ ۲۱ می ۲۰۰۹ براساس نشانه‌هایی که در انجیل پیدا کرده حتماً دنیا به آخر می‌رسد؟ یا پیشگویی‌های جنگ جهانی سوم؟ به قول هیتلر دروغ را باید آنقدر گنده گفت که مردم باور کنند.اینجور اخبار که معمولاً براساس منابع عجیب و غریب پیشگویی خود را عنوان می‌کنند یا تئوری‌های توطئه که معتقدند دنیا توسط آدم‌فضایی‌ها کنترل می‌شود و شاهدش فلان خرابه‌ی آزتک‌ها یا سومری‌هاست معمولاً واقعی نیستند.راستی نمی‌دانم مستند آدم‌فضایی‌های History Channel را دیده اید یا نه. یا طنز South Park در مورد این مستند.البته بعضی اخبار مثل اپیدمی ایدز یا ابولا را بد نیست جدی گرفت. ولی بیشتر وقت‌ها این مدل اخبار باعث وحشت عمومی می‌شوند و خبرگزاری‌‌ها هم نمی‌توانند دربرابر ماهی گرفتن از چنین آب گل‌آلودی مقاومت کنند و کمی نمکش را زیاد می‌کنند.شماره‌ی پنج : اخبار کشف معجزه آسای درمان یک بیماری

آدم‌ها فقط تشنه‌ی اخبار پایان جهان نیستند. از اخبار مربوط به بیماری یا کمبود منابع طبیعی و گرمایش زمین هم خوششان می‌آید. مثلاً خبر رفع مشکلات کم‌آبی یا درمان سرطان خبر جالبی است. غیر ممکن هم نیست. ولی خبری مثل درمان آلزایمر یا سرطان یا آب رسانی به تمام نقاط جهان یا رفع مشکل گرسنگی خبری نیست که به خاطرش از خوشی کله معلق بزنید. سعی کنید در جریان عمومی علومی مثل پزشکی و محیط زیست باشید. در سال ۲۰۱۵ هنوز هم این مشکلات به صورت جدی وجود دارند و راه حل‌ شان هم هنوز دور از دسترس است. مشکلی مثل کم‌آبی به این سادگی حل نمی‌شود و درمان سرطان هم کار یک شب و دو روز نیست.با تقریب خوبی دیگر دوره‌ی کشف‌های ناگهانی به سر رسیده. البته غیر ممکن نیست. ولی مثلاً اگر دیدید کسی که درمان را کشف کرده یک کودک ۱۴ ساله در زیرزمین خانه اش بوده یا مثلاً درمان سرطان خوردن یک موز در روز است به خبر شک کنید. البته بعید هم نیست در بطن خبر حقایقی نهفته باشد. مثلاً براساس نتایج یک تحقیق کلینیکی باشد. ولی سایت خبری آن خبر را بیش از حد گنده کرده.قبول دارم که شکاکیت به چیزی که می‌خوانیم همیشه کار جذابی نیست. خسته کننده هم هست. ولی باور کنید خیلی هوشمندانه است.شماره‌ی شش : همیشه به بخش درباره‌ی ما رجوع کنید

همانطور که در ابتدا هم اشاره شد بعضی سایت‌های طنز یا غیرواقعی خبر، در بخش “درباره‌ی ما” یا “تکذیب‌نامه” یا “کپی رایت” خود به این واقعیت که اخبارشان جنبه‌ی طنز دارد اشاره می‌کنند. ولی بعضی از این سایت‌ها این موضوع را به صورت هوشمندانه ای مخفی می‌کنند. مثلاً تکذیب‌نامه را زیر کپی رایت و با فونت تیره قرار می‌دهند تا درست دیده نشود. مگر این که کاربر آن بخش را های لایت کند. البته کسی به ذهنش نمی‌رسد چنین کاری بکند!خلاصه این که اگر حس کردید سایت خبری مورد نظرتان دارد سرکارتان می‌گذارد دنبال تکذیب‌نامه اش بگردید.شماره‌ی هفت : خبر بیش از حد بانمک یا جذاب است

یکی از مهم‌ترین دلایل انتشار اخبار دروغ جذب کردن خواننده است. یکی از بهترین روش‌هایش هم این است که خبرتان هرچقدر می‌تواند جذاب باشد. مثلاً اخباری در مورد آخرین جنایت‌های داعش یا وضعیت‌ پناه‌جویان در سراسر جهان. اخباری که ابروهای خواننده را طاق کند یا خواننده را از خنده روده بر کند یا او را وحشت‌زده کند. پس وقتی چنین اخباری را می‌خوانید حواستان را جمع کنید.مثلاً این خبر چند وقت پیش در یاهونیوز منتشر شد. و البته دروغ بودنش هم بعداً مسجل شد.

یا مثلاً در ژانویه‌ی ۲۰۱۴ Daily Mail این خبر را منتشر کرد: دولت چین با تلویزیون‌های بزرگ در مرکز شهر طلوع خورشید را نمایش می‌دهد چون هوای پکن بسیار آلوده است. تصویر خبر هم یک صبح دودگرفته در پکن بود با تصویر تلویزیونی که داشت طلوع خورشید را نمایش می‌داد. CBS و Times هم خبر را کار کردند. ولی بعد این سایت‌ها خبر را تکذیب کردند و عنوان کردند که این تصاویر بخشی از یک تبلیغ تلویزیونی بوده است!

شماره‌ی هشت : خبر نمودار دارد

البته دیگر بیشتر خبرخوان‌های حرفه ای به این یکی پی برده اند. بیشتر نمودارها و سرشماری‌ها در یک خبر دقیق و علمی نیستند. مثلاً در خبری می‌خوانید که پنجاه درصد مردم جهان معتقدند سیب میوه‌ی بدمزه ای است!بله اگر این نظرسنجی در جامعه ای کوچک از مردم صورت بگیرد و نیمی از آن‌ها سیب دوست نداشته باشند قابل درک است. وقتی در مورد مردم جهان صحبت به میان می‌آید موضوع متفاوت است. باید جامعه‌ی مورد سرشماری به میزانی باشد که نتیجه‌ی منطقی بدست بدهد. مثلاً درصد قابل قبولی از جامعه‌ی هدف مورد سرشماری قرار بگیرند.یا سوالی که برای نظرسنجی و سرشماری پرسیده می‌شود باید با تفسیر آن قرابتی داشته باشد. مثلاً اگر از سوال این باشد که “آیا سیب قرمز دوست دارید؟” و جواب نیمی از مردم منفی باشد نباید نتیجه گرفت که نیمی از مردم “سیب” دوست ندارند.پس قبل از این که بر هر گونه سرشماری اعتماد کنید اولاً پیدا کنید که چه کسی سرشماری را انجام داده؟ سوال سرشماری چطور عنوان شده؟ جمعیت مورد سرشماری چند نفر بوده و این جمعیت به چه ترتیبی انتخاب شده. اینطور می‌توانید در مورد نمودارها، نظرسنجی‌ها و سرشماری‌ها قضاوت کنید.شماره‌ی نه : اسم دامین وبسایت عجیب و غریب استیکی از راحت‌ترین راه‌های تشخیص خبر دروغ همین است. مثلاً تجربه ثابت کرده که بهتر است به سایت‌هایی با پسوند .ru و .co اعتماد نکنید. این پسوندها برای کشورهای روسیه و کلمبیا هستند.یا مثلاً وقتی آدرس سایتی بیش از حد شبیه یک سایت معتبر است. مثلاً theRealCBSNews.com مشخصاً قابل اعتماد نیست!یا مثلاً وقتی آدرس یک سایت دقیقاً شبیه یک سایت معتبر است و فقط یک حرفش متفاوت است.یادتان باشد که خریدن دامین کار بی‌نهایت آسانی است. هر کسی می‌تواند پول بدهد و یک دامین را به اسم خودش ثبت کند. پس سعی کنید قبل از این که به محتوی یک سایت اعتماد کنید از صحت مالکیتش هم مطمئن شوید.مثال جالبش صفحاتی در فیس بوک هستند که به خواننده‌ها و سیاست‌مداران و بازیگران نسبت داده می‌شوند. البته فیس بوک این مشکل را با به وجود آوردن سیستم “صفحه‌ی رسمی” حل کرده است.شماره‌ی ده : خبر شما را خشمگین می‌کند

تا به حال خبری خوانده اید که شما را خشمگین یا وحشت‌زده کند؟ مثلاً خبری مثل این که “حکومت فلان کشور جاسوسی شهروندانش را می‌کند” یا ” هندوانه‌های ایرانی سرطان‌زا هستند”؟ چه احساسی به شما دست می‌دهد؟ لطفاً صبر کنید! به جای این که بلافاصله خبر را به اشتراک بگذارید کمی فکر کنید! خبر واقعی است؟ بیشتر کسانی که چنین اخباری را منتشر می‌کنند روی خشم و ترس شما حساب می‌کنند. روی این که شما در حالت عصبانیت و ترس بدون فکر خبر را منتشر خواهید کرد و دیگران با سلیقه‌ی مشابه شما هم همینطور.مثلاً این خبر که امشب در تهران زلزله خواهد آمد و باید خودتان را به یک جای امن برسانید. یا خبر استفاده‌ از روغن پالم در “تمامی” محصولات لبنی در ایران!جدای از این که اصولاً وسایل ارتباط جمعی مثل وایبر و واتس اپ و تلگرام منابع منطقی برای کسب خبر نیستند باید توجه کرد که یک خبر کدام بخش از ذهنیت خواننده را هدف قرار داده است؟ آیا فقط با احساسات شما بازی می‌کند؟ زبان خبر به ترتیبی است که شما را بیش از حد تحت تأثیر قرار دهد؟ با ترس‌ها و خشم‌های شما رابطه می‌گیرد؟ یا منطقی‌تر است؟ چقدر می‌توان به منبعش اعتماد کرد؟شایعه پراکنی بخشی از لذت‌های زندگی بشر است. ربطی هم به وجود اینترنت و وسایل ارتباط جمعی ندارد. این وسایل صرفاً سرعت پخش شدن شایعه و بردش را افزایش می‌دهند.و در آخر…بیایید واقع‌گرا باشیم. هر کسی از شایعه و خبرهای بانمک خوشش می‌آید. ولی خبر دروغ و باوراندن آن به مردم موضوع جدی و خطرناکیست. درست است که ما در بیان نظراتمان آزادیم. درست است که هر کسی باوری دارد یا دلبستگی‌های فکری. درست است که راحت‌ترین کار متهم کردن اینترنت است. ولی در نهایت شاید پدربزرگ‌ها راست می‌گفتند که “شنونده باید عاقل باشد… “.