اخلاق در فلسفه کانت

یکی از مسائل اصلی فلسفه اخلاق ارتباط بین اخلاق و دین است.

عالمان اخلاق دینی ادعا دارند که بدون دین، اخلاقی وجود ندارد چون‏بدون خدا نمی‏توان دلیلی برای متخلق بودن داشت. فلاسفه (با استثنائاتی) بر آنند که این امر را انکار کنند و حتی نظری متضاد را اتخاذ کرده‏اند. استوارت*میل و کانت مخالف این امرند و عقیده دارند که دین مبتنی براخلاق است، از آن جهت که وابسته به تمایز بین خیر و شر است که مفهومی‏اخلاقی*ست، در این مقاله سعی شده به دیدگاه یکی از بزرگ*ترین متفکران تاریخ فلسفه غرب توجه شده و مورد کنکاش واقع شود.

در نظام فلسفی کانت، اخلاق جایگاه بسیار مهمی دارد. وی در فلسفه اخلاق خود می*کوشید از سویی بین عالم جبری فیزیکی و عالم اختیار انسان، تبیینی موجه ارائه کند و از سوی دیگر با ارائه ملاکی برای اعمال اخلاقی از ارزش گزاره*های اخلاقی دفاع کند.

نظریات مختلف درباره گزاره*های اخلاقی را می*توان به 3*دسته تقسیم کرد. برخی دستورات اخلاقی را به امور تجربی فرو*می*کاهند و آنها را قضایای تجربی می*دانند.

در تاریخ غرب، سنت فکری 2هزار و 300 ساله*ای درباره «اخلاق» وجود دارد که از میان مشرب*های گوناگونی که طی این دوره بر فلسفه اخلاق سایه افکنده*اند، 4نحله از اهمیت ویژه*ای برخوردار بوده*اند:

1- اخلاق مبتنی بر غایت*گرایی

2- اخلاق مبتنی بر وظیفه*گرایی

3- اخلاق فضیلت- بنیاد

4- اخلاق حق- بنیاد

از میان 4 مشرب فوق بدون شک، «امانوئل کانت» مهم*ترین و بزرگترین نماینده وظیفه*گرایی است. کانت از جمله بزرگ*ترین فیلسوفان مغرب زمین است که در تحول فلسفه غرب سهم عظیمی داشته و انقلابی را در معرفت*شناسی به*وجود آورده که آن را به انقلاب کپرنیکی تشبیه کرده*اند.

وی در نظام فلسفی خویش معتقد است که مفاهیمی چون خدا، نفس، اختیار و خلود نفس از طریق استدلال نظری دست*یافتنی نیستند و فقط از طریق اخلاق است که می*توان به این مفاهیم دست یافت. در واقع، کانت بر خلاف پیشینیان که اخلاق را وابسته به مابعدالطبیعه می*دانستند، ادعا کرد که این مابعدالطبیعه است که بر مبنای اخلاق پی*ریزی و ساخته شده و مابعدالطبیعه بدون اخلاق معنایی ندارد.

کانت می*خواهد بدون عدول از مبانی تجربی دیوید هیوم و بدون تمسک به راه*های دیگری بجز تجربه حسی برای نیل به معرفت، وجود معانی و مفاهیم و قضایای کلی و ضروری را در عالم ذهن تبیین و توجیه کند و این کار همان وظیفه خطیری است که وی در عالم فلسفه بر*عهده گرفته است. او این وظیفه را در 2 بخش «نظری» و «عملی» پیگیری کرده و درباره هر دو بخش کتاب*هایی نوشته است. در بخش نظری، مهم*ترین کتاب وی «نقد عقل محض» است و کتاب «تمهیدات» خلاصه آن محسوب می*شود. «نقد عقل عملی» و «مبانی مابعدالطبیعه اخلاق» نیز به*ترتیب، 2 کتاب مهم و مختصر بخش عملی به حساب می*آیند.

نظام فلسفی کانت در هر 2بخش مذکور به*صورتی منسجم و منظم بیان شده است. فلسفه وی با مبحث*شناسایی آغاز شده و در نهایت به مابعدالطبیعه ختم شده است. هر چند برخی مفسران و شارحان کانت معتقدند که وجهه نظر اصلی کانت در مبحث*شناسایی، فراهم ساختن فلسفه*ای برای تحکیم مبانی ریاضیات و علوم بوده و مابعدالطبیعه فرع بر این امر محسوب می*شود اما گروهی دیگر نیز قائلند که آنچه از مجموع آثار کانت در دوره نقادی مستفاد می*شود، این است که وی به*شدت تحت*تأثیر بحران مابعدالطبیعه در روزگار خویش بوده و کوشیده است تا راه*حلی برای این بحران بیابد.

از دیدگاه کانت هر آنچه در تور «زمان» و«مکان» گرفتار نیاید و در چارچوب عناصر «پیشینی» قرار نگیرد، از محدوده شناسایی، بیرون خواهد بود و این سخن دلیل بی*اعتباری مابعدالطبیعه را به*عنوان یک علم و دانش نظری که روزگاری ملکه دانش شمرده می*شد و امروز چنان است که از هر*سو بر آن می*تازند و تحقیرش می*کنند، توجیه می*کند. البته کانت تذکر می*دهد که از این سخن من که مابعدالطبیعه را در بخش نظری بی*اعتبار قلمداد کرده*ام، ملحدین نباید خوشحال شوند؛ زیرا به زعم او مابعدالطبیعه را علمی در ردیف علومی مثل فیزیک و ریاضیات و هندسه ندانسته است. اما *نظر به عقل عملی و اخلاق، ناگزیریم وجود این 3 مفهوم را بپذیریم.

بدین*ترتیب، کانت مابعدالطبیعه را در بخش نظری ناممکن می*داند و اثبات و تبیین آن را مربوط به بخش عملی دانسته و مابعدالطبیعه را وابسته به اخلاق قلمداد کرده است و پس از بحث درباره اخلاق و ملاک*ها و چگونگی آن، دین را بر مبنای اخلاق پایه*ریزی می*کند. درواقع، کانت معرفت و دسترسی به مفاهیم غیرمادی را در فلسفه نظری خود یعنی در «نقد عقل محض» ناممکن می*داند؛ اما این انکار بدین*معنا نیست که وی اصلاً اعتقادی به مفاهیمی چون «خدا» ندارد بلکه وی در فلسفه عملی خود و در«نقد عقل عملی» از طریق وجدان اخلاقی و احساس تکلیف این معانی را اثبات می*کند. به عبارت دیگر، کتاب«نقد عقل محض» در*نهایت به یک نتیجه سلبی می*انجامد، به* این *معنی که عقل ما توانایی شناخت مفاهیمی چون «خدا»، «نفس» و «اختیار» را، که خارج از محدوده زمان و مکان قرار دارند، ندارد.

اما این تمام ماجرا نیست بلکه اتفاقاً کانت «نقد عقل عملی» را درست از همین نقطه شروع می*کند؛ یعنی، «نقد عقل عملی» از آنجا شروع می*شود که «نقد عقل نظری» بدانجا ختم می*شود و لذا کاملاً بجاست که فلسفه عملی کانت را مکمل فلسفه نظری وی بدانیم. کانت در بخش عملی از مسائل اخلاقی بحث می*کند؛ مسائلی از قبیل اینکه فعل اخلاقی چه نوع فعلی است؟ ملاک فعل اخلاقی چیست؟ امر مشروط و امر مطلق چیست؟ حدود امر مطلق چیست؟ احترام به قانون اخلاقی یعنی چه؟ وی با طرح چنین مسائلی بحث اخلاق را به سوی دین می*کشاند و در نهایت می*گوید «... از نظر اخلاقی، پذیرفتن هستی خدا، ضروری است».

هرچند کانت در آن کتاب صرفا از «مابعدالطبیعه اخلاق» نام می*برد که در آینده در سال*1797 منتشر شد ولی کتاب «نقد عقل عملی» (1787) نیز برای فهم فلسفه اخلاق کانت از اصلی*ترین منابع و بلکه اصلی*ترین منبع محسوب می*شود. از سوی دیگر نقد عقل عملی یکی از 3 نقد مهم و مشهور کانت است که در کنار دو نقد دیگر؛ یعنی نقد عقل محض (معروف به نقد نخست) و نقد قوه حکم (معروف به نقد سوم) به نقد دوم مشهور است.

کانت در نقد اول به بحث درباره چگونگی امکان متافیزیک می*پردازد. کانت اظهار می*کند که او عقل را در مورد اول عقل نظری و در مورد دوم عقل عملی می*نامد. در توضیح باید بگوییم که در مورد اول عقل صرفا به مفاهیم پیشینی که در ذهن دارد (و این مفاهیم اصلا حاصل تجربه حسی نیست، بلکه به شکلی قالب ذهن انسان است) به وسیله محسوسات تعیین می*بخشد. این محسوسات یا همان تجارب حسی به بیان کانت یافته*های بی*واسطه هستند ولی بدون مفاهیم پیشینی ذهن هیچ معنایی برای انسان نمی*توانند ایفا کنند. اما درباره کارکرد دوم عقل که کانت آن را عقل عملی می*نامد در واقع عقل به چیزی واقعیت یا فعلیت می*بخشد که اصلا جزو امور واقع نیست.

کانت به این نکته اشاره می*کند که 2چیز انسان را به انجام کاری برمی*انگیزد: اولی امیال درونی ماست که خواهان انجام کاری است و ما به لحاظ درونی میل به آن کار را داریم* اما همیشه ما کارها را به میل و رغبت کامل درونی انجام نمی*دهیم و با وجود اینکه در انجام کاری که مخالف میل درونی ماست هیچ اکراه بیرونی نداشته باشیم، ممکن است آن کار را انجام دهیم و این در جایی است که آن کار را بنابر اصول کلی انجام می*دهیم. شاهد بر چنین ادعایی معارضه*ای است که انسان بین خواهش و وظیفه حس می*کند.

معمولا اصطلاحات خیر، شر، خوب و بد جزو اصطلاحات اصلی مباحث سنتی اخلاق است. کانت نیز با اینکه بحثی متفاوت با مباحث سنتی درباره اخلاق مطرح می*کند از اصطلاح خیر استفاده می*کند. به*نظر کانت تنها خیر بدون قید و شرط اراده خیر است. اراده انسان برای عمل به خیر جدای از اینکه انسان پیامد این اراده چه عملی را مرتکب می*شود، تنها خیر مطلق از نگاه کانت است.

به*نظر او بیشتر چیزهایی که خوب و خیر شمرده می*شوند در خوب بودن مشروطند. هوش، ذوق، دلیری و ثروت را تنها در جایی با ارزش می*دانیم که به چیزهای دیگری که ارزشمندشان می*دانیم کمک کنند؛ ولی اراده خیر چنین نیست و بدون قید و شرط، نیکوست. در واقع کانت در فلسفه اخلاق خود عالمی را خارج از عالم محسوس و واقعی ترسیم می*کند و آن عالم درون انسان است و بر خلاف عالم محسوس که قانون و علیت جبری را در آن حاکم می*بیند. (توجه داشته باشیم که گفتیم عالم محسوس نه عالم مادی خارج از انسان که کانت هیچ وقت نه چنین عالمی را اثبات می*کند و نه انکار) عالم درون ما دارای اختیار است و شاهد این ادعا همین است که خود را برای انجام یا انجام ندادن هر عملی مختار احساس می*کنیم و می*توانیم تصمیم بگیریم عملی را انجام دهیم یا ندهیم. کانت بر این اساس اعمال انسان*ها را منبعث از دستور شخصی می*داند.

هر کس برای خود می*تواند دستوری برای اعمالش داشته باشد. اخلاقی بودن اعمال انسان*ها بر حسب دستوری است که برای اعمال خود اختیار می*کنند. باید توجه داشت که این دستور مبدا ذهنی عمل است و نه مبدا عینی آن (یا به عبارتی ماده آن). توضیح اینکه برای انجام عملی مانند نجات کسی که در حال غرق شدن است 2 مبدا وجود دارد؛ یکی طریقه و قانون شنا کردن که اگر رعایت نشود نه تنها انسان نمی*تواند دیگری را نجات دهد بلکه خود نیز غرق می*شود، و دیگری دستوری ذهنی است که براساس آن انسان اقدام به عمل نجات انسان دیگر می*کند و این همان قاعده شخصی است که همواره الگوی رفتار آدمی است؛ البته این به آن معنا نیست که انسان پیش از عمل یا در هنگام انجام آن همواره دستور را به خود یادآوری می*کند.

این دستور همیشه اخلاقی نیست. ممکن است دستور شخصی یک انسان که مبدا اعمال اوست سودانگارانه باشد، به این معنا که هر آنچه برایم فایده داشته باشد، انجام می*دهم بدون توجه به اینکه عملم چه عواقبی برای دیگران خواهد داشت. کانت شرط نهایی اخلاقی بودن عمل و دستور شخصی را به این شکل بیان می*کند که «عمل من به این شرط و تنها به این شرط اخلاقی است که بتوانم اراده کنم دستوری که از آن پیروی می*کنم به قانون کلی مبدل شود.» یا به عبارت دیگر «چنان عمل کن که دستور اراده*ات همیشه بتواند در عین حال به*عنوان اصل در قانونگذاری کلی پذیرفته شود.»

منبع: همشهری