جشن سپندارمذگان و روز زن

یکی از جشن*های ایرانی است که در روز ۵ اسفند برگزار می*شود. ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه آورده*است که ایرانیان باستان روز پنجم اسفند را روز بزرگداشت زن و زمین می*دانستند. اگرچه منابع کهن از جمله ابوریحان این جشن را در روز پنجم اسفند ذکر کرده*اند. ولی با توجه به تغییر ساختار تقویم ایرانی در زمان خیام که پس از ابوریحان میزیست، و سی و یک روزه شدن شش ماه نخست سال در گاهشماری ایرانی، تاریخ ذکر شده در منابع کهن را باید به روز رسانی کرد. امروز بعضی زرتشتیان آنرا در روز اسفند (سپندارمذ - پنجمین روز) از ماه اسفند (سپندارمذ) برابر با بیست و نهم بهمن در گاهشماری خورشیدی امروزین برگزار میکنند. اما موبد کورش نیکنام برگزاری جشن*ها با استفاده از گاهشماری*های سنتی با ماه*های 30 روزه را بی*توجهی به دانش نجوم و دستاوردهای خیام و موجب ناهماهنگی* در جشن*ها دانسته و لزوم توجه به گاهشماری ملی و رسمی با ماه*های 31 روزه را یادآور شده است.

بسیاری از پژوهشگران ایران شناس از جمله استادان ابراهیم پور داود، جلیل دوستخواه، رضا مرادی غیاث آبادی، جلال خالقی مطلق و پرویز رجبی زمان درست این جشن را پنجم اسفند می*دانند و ابداعات جدید در انتقال آن به ۲۹ بهمن را نادرست می*انگارند. (بنگرید به فهرست منابع و پیوند به بیرون در پایین همین صفحه).

استاد ابراهیم پورداود در سال ۱۳۴۱ خورشیدی، روز پنجم اسفند و جشن اسفندگان را به عنوان «روز پرستار» پیشنهاد داد که پذیرفته شد و در تقویم رسمی نیز ثبت گردید. ایشان خود در این باره نوشته*اند: "در میان جشن*های بزرگ ایران باستان، سپندارمذگان جشنی است در پنجمین روز از اسفندماه. همین روز شایسته و برازنده است که جشن پرستاران میهن ما باشد". (پورداود، ابراهیم، مجموعه مقالات آناهیتا، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۴۲، ص ۱۶۵).

پیشینه

در گاه*شماری*های گوناگون ایرانی، علاوه بر این که ماه*ها نام داشتند، هریک از روزهای ماه نیز یک نام داشتند. برای نمونه روز نخست هر ماه «روز اورمزد»، روز دوم هر ماه، روز بهمن (سلامت، اندیشه) که نخستین صفت خداوند است، روز سوم هر ماه، اردیبهشت یعنی «بهترین راستی و پاکی» که باز از صفات خداوند است، روز چهارم هر ماه، شهریور یعنی «شاهی و فرمانروایی آرمانی» که خاص خداوند است و روز پنجم هر ماه، «سپندارمذ» بوده*است. سپندار مذ لقب ملی زمین است. یعنی گستراننده، مقدس، فروتن. زمین نماد عشق است چون با فروتنی، تواضع و گذشت به همه عشق می*ورزد. زشت و زیبا را به یک چشم می*نگرد و همه را چون مادری در دامان پر مهر خود امان می*دهد. به همین دلیل در فرهنگ باستان اسپندارمذگان را به*عنوان نماد مهر مادری و باروری می*پنداشتند.

در هر ماه، یک بار، نام روز و ماه یکی می*شده*است که در همان روز که نامش با نام ماه مقارن می*شد، جشنی ترتیب می*دادند متناسب با نام آن روز و ماه. مثلاً شانزدهمین روز هر ماه، «مهر» نام داشت و که در ماه مهر، «مهرگان» لقب می*گرفت و می*بینیم که چگونه هر جشنی با معنی و مفهوم عمیق خود برای مردم شادی می*آفرید.

روز آبان در ماه آبان جشن «آبانگان» است یعنی جشن ستایش آب و روز آذر در ماه آذر جشن «آذرگان» است یعنی جشن ستایش آتش و همین طور روز پنجم ماه دوازدهم (اسفند)، «سپندارمذ» یا «اسفندار مذ» نام داشت که جشنی با همین عنوان می*گرفتند. «سپندارمذگان» روز زن و زمین است.

روز پنجم اسفندماه در همه گاه*شماری*های ایرانی به عنوان روز جشن اسپندار مذگان شناخته می*شود.

در باور ایرانى مرد داراى قدرت مردانگى و تفکر و خردورزى بیشترى است، در برابر آن زن نیز داراى مهر ورزى، عشق پاک، پاکدامنى و از خودگذشتگى فراوان ترى است که هر یک از این دو به تنهایى راه به جایى نبرده و حتى روند پویایى گیتى را هم به ایستایى مى کشانند. اگر مردان بدنه هواپیماى خوشبختى اند، زنان موتور آن اند که پیکره بى موتور و موتور بى بدنه هیچ کدام به تنهایى به اوج سعادت نمى رسند بلکه ذره اى حرکت و جنبش هم برایشان ناممکن است. اشوزرتشت خوشبختى بشر را وابسته به میزان دانش و خرد انسان مى داند نه جنسیت و قومیت و رنگ و نژاد و از دیدگاه وى همه انسان*ها _ همه زنان و مردان _ داراى حقوق برابرند. او دختران را در گزینش همسر آزاد شمرده و عشق پاک و دانش نیک را دو معیار اصلى مى داند و خوشبختى همسران جوان را در زندگى زناشویى در این مى داند که هر یک بکوشند تا در راستى از دیگرى پیشى جویند .

آیین*ها

در این روز مردان به همسران خود هدیه می*دادند. مردان زنان خانواده را بر تخت شاهی می*نشاندند و از آنان اطاعت می*کردند و به آنان هدیه می*دادند. این یک یادآوری برای مردان بود تا مادران و همسران خود را گرامی بدارند و چون یاد این جشن تا مدت*ها ادامه داشت و بسیار باشکوه برگزار می*شد همواره این آزرم و احترام به زن برای مردان گوشزد می*گردید.

سپندارمزد نگهبان زمین است و از آنجا که زمین مانند زنان در زندگی انسان نقش باروری و باردهی دارد جشن اسفندگان برای گرامیداشت زنان نیکوکار برگزار میگردد . ایرانیان از دیر باز این روز را روز زن و روز مادر و در حالت کلی این روز را روز عشاق می نامیدند.

اختلاف در زمان برگزاری

هم*اکنون بعضی از زرتشتیان ایران، روز سپندارمذ (پنجم) از ماه سپندارمذ (اسفند) را روز ۲۹ بهمن و روز جشن سپندارمذگان می*دانند که نادرست است چرا که جشن*ها و فاصله*های میان آنان در نوشته*های کهن ایرانی دارای تعریف و اندازه*های مشخصی است که به مانند دانه*های یک زنجیر در پیوستگی کامل با یکدیگر هستند. تغییر جای یکی از آنان، موجب گسست همه این رشته خواهد شد.

این پیوستگی چنانکه در منابع ایرانی آمده به این شکل است که جشن سده پس از ۴۰ روز از شب یلدا یا چله، و پس از ۱۰۰ روز از اول آبان قرار دارد. همچنین جشن سده، پیش از ۲۵ روز از جشن اسپندگان است.

آیین*ها و دیگر نام*ها

این جشن را با نام*های جشن برزیگران هم نامیده*اند. در روز اسپندگان چند جشن با مناسکی به*خصوص برگزار می*شده*است. نخستین آنان جشن مردگیران یا جشن مژدگیران بود که ویژه زنان بود. در این روز مردان برای زنان هدیه می*خریدند و از آنان قدردانی می*کردند. امروزه نیز بیشترین جنبهٔ مورد تأکید در اسپندگان قدردانی از زنان است. در زمان گذشته -چنانکه ابوریحان روایت کرده*است- عوام کارهای دیگری هم می*کردند چون آیین*های جادویی برای دورکردن خرفستران. اما ابوریحان این آیین*ها را تازه و نااصیل خوانده*است.