سفیران زمین در سیارۀ سرخ

مریخ، دنیای پر رمز و رازی است که در بهترین حالت دست‌کم ۵۵ میلیون کیلومتر با زمین فاصله دارد؛ هرچند محال است، اما می‌شود تصور کرد که اگر قرار بود با یک هواپیمای مسافربری تا مریخ سفر کنیم، در بهترین حالت بیش از ده سال در راه باشیم!

تلسکوپ فضایی هابل ناسا این عکس از مریخ را در روز ۲۶ اوت ۲۰۰۳، زمانی که سیاره سرخ تنها ۳۴٫۷ میلیون مایل از زمین فاصله داشت، به ثبت رساند.

به لطف فناوری فضایی امروز، فضاپیماهای بی سرنشین​ این مسافت را در کمتر از ده ماه می توانند بپیمایند. سیاره سرخ از همان زمان که در اساطیر باستانی غربی ها «خدای جنگ» لقب گرفت تا همین سده اخیر که در فیلم های علمی ـ تخیلی آدم مریخی های سبزرنگ خیالی از پشت سنگ های مریخی در کارتون های تلویزیونی سر درمی آوردند، همواره در کانون توجه کنجکاوی ها ما قرار داشته است. نباید فراموش کنیم که در ۴۷ سالی که از آغاز عصر فضا می گذرد، گرچه بسیاری از ماموریت ها در مسیر کاوش مریخ موفقیت آمیز بوده است، تعداد زیادی هم شکست خورده ​، تعدادی بازنشسته شده​ و البته چندتایی هم کماکان در این سیاره فعال است.بیش از ۵۰ بار تلاش برای کنجکاوی در مریخدر فهرست ماموریت های طراحی شده برای کاوش اختصاصی یا در حال گذر از کنار مریخ به منظور بررسی جو، سطح، میدان مغناطیسی و قمرهای این سیاره به ۵۱ ماموریت برخورد می کنیم. از این تعداد ده ماموریت در مرحله پرتاب با شکست مواجه شده و ۱۸ ماموریت در مراحل فعالیت فضاپیما پیش از رسیدن به موفقیت از ادامه ماموریت بازمانده است. از این جهت می توان گفت ۵۵ درصد ماموریت های انجام گرفته به مقصد مطالعه مریخ تقریبا با شکست مواجه شده است. از این فهرست طولانی دو ماموریت تا حد زیادی موفقیت آمیز بوده، ۱۴ ماموریت کاملا موفقیت آمیز و هفت ماموریت نیز اکنون مشغول اجرای ماموریت در مدار یا سطح مریخ است که نام آنها را هم باید به فهرست ماموریت های موفق در سطح مریخ افزود.

تصویری از

غروب خورشید در مریخ که به‌وسیله مریخ نوردروح عکس‌برداری شده‌ است.

مریخ نوردهای نامداربی گمان در میان تمام ماموریت های انجام شده در مریخ، برای ماموریت دوقلوی روح (Spirit) و فرصت (Opportunity) باید جایگاه مجزایی در نظر گرفت. آنها سال ۱۳۸۲ روانه مریخ شدند و چند برابر بیشتر از آنچه انتظار دانشمندان ناسا بود، به فعالیت موفقیت آمیز در سطح سیاره سرخ پرداختند ؛ هرچند ارتباط مریخ نورد روح در چهارم خرداد ۱۳۹۰ به کلی با زمین قطع شد و انرژی اش به پایان رسید، اما کماکان مریخ نورد فرصت از پنجم بهمن ۱۳۸۲ به کاوش در این سیاره مشغول است و هزاران داده و تصویر ارزشمند به زمین مخابره کرده است.پس از این ماموریت رویایی به آزمایشگاه علم مریخ (Mars Science Laboratory) و ربات کاوشگر کنجکاوی (Curiosity) می رسیم. بواقع این بزرگ ترین آزمایشگاه علمی است که تا به امروز به اکتشاف، نمونه برداری و دریل کاری در سطح سیاره سرخ پرداخته است. شانزدهم مرداد ۱۳۹۱ بود که چرخ های کاوشگر کنجکاوی خاک مریخ را لمس کرد. تنوع ابزارهای علمی کاوشگر کنجکاوی ده برابر کاوشگرهای روح و فرصت است.

تصویری از مریخ نورد کنجکاوی

مدارگردهای فعال کنونیلزوما همه ماهواره های اکتشافی بر سطح سیاره سرخ فرود نمی آید. همان طور که امروز صدها ماهواره در مدار زمین با استفاده از فناوری سنجش از دور اطلاعات باارزشی به زمین مخابره می کند، اکنون پنج ماهواره مدارگرد در مدار مریخ آخرین اطلاعات زمین شناسی، جغرافیایی، هواشناسی و… را به زمین مخابره می کند.ادیسه مریخ ۲۰۰۱ (۲۰۰۱ Mars Odyssey)، قدیمی ترین مدارگردی است که هنوز در مدارمریخ فعال است. ناسا این مدارگرد را در هجدهم فروردین ۱۳۸۰ به سوی مریخ پرتاب کرد. ماموریتی که با هزینه اولیه ۲۹۷ میلیون دلاری، تخمین اولیه ای در حدود ۳۲ ماه برای انجام ماموریت در مریخ برایش در نظر گرفته شده بود. هدف ناسا از ارسال این فضاپیما، امکان سنجی وجود هر نوع ساختار مربوط به حیات از طریق بررسی امکان وجود آب در سطح مریخ و فعالیت های آتشفشانی با بهره گیری از طیف سنج ها و ابزارهای تصویربرداری الکترونیک تعبیه شده در آن بوده است.

تصویری از پوشش یکدست سفید یخی در قطب جنوب مریخ که مدارگرد مریخ اکسپرس آژانس فضایی اروپا به ثبت رسانده است.

سریع السیر مریخ (Mars Express) اولین ماموریتی بوده که آژانس فضایی اروپا به سوی مریخ اعزام کرده است. استفاده از واژه سریع السیر در نامگذاری این ماموریت با توجه به سرعت و کارایی های این فضاپیما بوده که در طراحی آن در نظر گرفته شده بود. این مدارگرد در دوازدهم خرداد ۱۳۸۲ به سوی مریخ پرتاب شد و اکنون حدود ده سال و ده ماه است که در مدار مریخ مشغول اجرای ماموریت است. این ماموریت شامل یک مدارگرد و سطح نشین به نام بیگل۲ بود که قرار بود برای تحقیقات در حوزه حیات فرازمینی و شیمی زمین شناسی (Geochemistry) در سطح مریخ به فعالیت بپردازد، اما موفقیت چندانی از فعالیت آن در سطح مریخ به دست نیامد.مدارگرد اکتشافی مریخ (Mars Reconnaissance Orbiter یا MRO) آخرین مدارگرد فعال تا پیش از رسیدن می ون و مانگالیان به سیاره سرخ بود؛ فضاپیمای چندمنظوره ۷۲۰ میلیون دلاری ناسا که با ورود به مدار مریخ در نوزدهم اسفند ۱۳۸۴، شمار ماموریت های فعال در مدار و سطح مریخ را در زمان خود به عدد شش رسانده بود. مدارگرد اکتشافی مریخ با ابزارهای تصویربرداری و سنجنده های خود، ضمن ارسال حجم وسیعی از داده ها از جو، سطح و وضع یخ های قطبی مریخ به صورت روزانه به زمین، مسیر موفقیت ماموریت های بعدی به مقصد سیاره سرخ را هموار کرد. سامانه مخابراتی این فضاپیما تا به امروز نسبت به همه ماموریت های پیش از خود بیشترین داده های ممکن را به زمین ارسال کرده است و در ماموریت های آینده مریخ به عنوان ماهواره رله کننده بسیاری قوی ایفای نقش خواهد کرد.

شبیه سازی قرارگیری مدارگرد MAVEN در مدار سیاره سرخ

رقابت همزمان آمریکا و هند در مریخمدارگرد ماون (Maven) متعلق به مرکز پروازهای فضایی گادارد در ناسا، مدارگردی است که سی و یکم شهریور به مدار مریخ رسید و قرار است در مدار بیضی شکل بسیار کشیده ای به دور مریخ بگردد؛ به طوری که در نزدیک ترین فاصله از سطح سیاره سرخ فقط ۱۵۰ کیلومتر و در دورترین فاصله تا ۶۰۰۰ کیلومتر از سطح مریخ دور می شود. در یک کلمه بررسی جو مریخ هدف اصلی ماموریت می ون است. علت انتخاب هدف ذکر شده این است که سیاره شناسان با توجه به داده های ارسالی ماموریت های قبلی به این نتیجه رسیده اند که حدود چهار میلیارد سال پیش، مریخ جو بسیار غلیظ تری از امروز داشته و آب بر سطح آن جاری بوده است، اما حالا با گذشت زمان و به دلایلی که هنوز به روشنی مشخص نیست، جو این سیاره بسیار رقیق شده و با کاهش فشار جو به یک صدم فشار در جو زمین، عملا امکان جاری شدن آب به صورت مایع بر سطح این سیاره به صفر رسیده است.در این شرایط، چهاردهم آبان سال گذشته، نزدیک به دو هفته پیش از پرتاب می ون، پرتاب موفقیت آمیز فضاپیمای مانگالیان از هند چشم ها را به خود خیره کرد. در حالی که تا پیش از این، تمام ماموریت های طراحی شده برای مریخ یکی از سه هویت آمریکایی، روسی یا اروپایی را داشت، این بار آژانس فضایی هند با طراحی یک فضاپیمای ارزان قیمت در مقایسه با همتاهای غربی، ضمن افزودن نام هند به فهرست کشورهای صاحب فناوری کاوش های میان سیاره ای، به عنوان رقیبی جدی برای سازمان های کهنه کارتر از خود قدم به میدان رقابت های فضایی در مریخ گذارد.

کاوشگر مانگالیان از دوربین رنگی خود برای گرفتن این تصویر در فاصله ۷۴۵۰۰ کیلومتری از سطح سیاره استفاده کرده است.

به این ترتیب تا به امروز هند در این مسیر از چین و ژاپن که ماموریت هایشان در یکی از مراحل پرتاب یا قرارگیری در مدار شکست خورده بود، جلو زده است. دوم مهر امسال مانگالیان هندی در رقابت میلی متری با ماون آمریکایی، در یک ماموریت بسیار ارزان قیمت ۷۴ میلیون دلاری به مریخ رسید تا با هدفی مشابه با ماون در بررسی جو مریخ، فراتر از رقابت با آسیایی ها به رقابت جدی با رقبای پر زرق و برق غربی در مدار مریخ بپردازد.مانگالیان (Mangalyaan) قرار است به بررسی ترکیبات دوتریوم و هیدروژن در جو مریخ بپردازد. بعلاوه جستجوی متان در جو مریخ با وجود نتیجه های مختلفی که از وجود یا نبود این گاز در مریخ در مطالعات قبلی به دست آمده بود، هدف دیگری است که ابزارهای سنجنده مانگالیان در مریخ قرار است به ارزیابی آن بپردازند. مانگالیان نیز مانند ماون در مدار بیضی بسیار کشیده ای به دور مریخ می گردد.به این ترتیب که تقریبا هر ۷۳ ساعت یک بار از نزدیک ترین فاصله در ۳۵۰ کیلومتری سطح و از دورترین فاصله در ۸۰ هزار کیلومتری سطح سیاره گذر خواهد کرد، اما در این بین قطعا مهم ترین و جذاب ترین دستاورد ماموریت مانگالیان برای علاقه مندان به فضا در هند، تصاویر دست اولی است که فضاپیمای وطنی شان از ماورای جو مریخ برای آنها ارسال می کند تا امید هندی ها برای فرود فضاپیمای چاندرایان ـ۲ (Chandrayaan-2) در سال ۱۳۹۵ بر سطح ماه رنگ جدی تری از واقعیت بگیرد. در این صورت، هند پس از ایالات متحده، شوروی سابق و چین، چهارمین کشوری خواهد بود که گام بزرگ رسیدن به سطح ماه را برمی دارد.