معرفی خدایان ایران باستان

در متون زرتشتی شامل اوستا ، و منابع بعدی از قبیل بندهش و دینکرد ، درباره ی ایرانیان ، خدایان آن ها ، و جهانی که آفریده اند ، اطلاعات فراوانی می توان به دست آورد .بندهش ( اساس آفرینش ) شامل ترجمه ی پهلوی ( فارسی میانه ) بخش هایی از اوستا که دیگر وجود ندارد و تفسیرهای آن (زند) است .دینکرد خلاصه ای از اوستا به زبان پهلوی است .

در اوستا ، ایزدان ، قهرمانان ، و موجودات افسانه ای غالبا در بخشی موسوم به یشت ها آمده اند .در یشت ها اسطوره هایی که منشا ماقبل زرتشتی دارند ،در قالب سرودهایی درباره ی ایزدان گوناگون توصیف شده اند . به عنوان مثال یشت 5 یا آبان یشت ، به ایزد بانو ، اردوی سوره آناهیتا ، اختصاص داده شده است ؛ یشت 14 که بهرام یشت نامیده می شود ، به توصیف ایزدی به نام ورثرغنه ، و یشت 10 یا مهر یشت به توصیف ایزدی به نام میترا پرداخته است .یشت 19 یا زامیاد یشت ، توصیفی از جستجو برای فره ایزدی است .

مجموعه ی دعاها که نیایش نامیده می شود و شامل باورهای اولیه ی زرتشتی است نیز بسیار آموزنده است .از جمله ی این نیایش ها می توان می توان آتش نیایش ، یا دعا برای آتش را نام برد

اردوی سوره آناهیتا

اردوی سوره آناهیتا ایزدبانوی همه ی آب های روی زمین و سرچشمه ی اقیانوس کیهانی است .او برگردونه ای سوار است که چهار اسب آن را می کشند : باد ، باران ، ابر و تگرگ . وی سرچشمه ی زندگی ، پاک کننده ی تخمه ی همه ی نرها و زهدان همه ی ماده ها ، و تصفیه کننده ی شیر در پستان همه ی مادران است .به دلیل ارتباطی که با زندگی دارد ، جنگجویان در نبرد ، زنده ماندن و پیروزی را از او طلب می کنند .نزول او بر زمین چنین توصیف شده :

ای زرتشت ! اردوی سوره ناهید از آن (کره) ستارگان به سوی زمین آفریده ی اهورا فرود آمد ، و این چنین گفت اردوی سوره ناهید . ( یشت 5 ،88)

هنگامی که زردشت از او می پرسد آئین پرستیدن او چگونه است ، ایزد بانو پاسخ می دهد :

آن گاه گفت اردوی سوره ناهید ، به راستی که ای سپنتمان پاک ، ! با این ستایش مراسم مرا بجای آر .از هنگام برآمدن خورشید تا به وقت فرو رفتن خورشید از این زور (آب مقدس) من تو توانی نوشید ( و نیز) آتربانانی که از پرستش و پاسخ آگاه اند و خردمند آزموده ای که کلام مقدس در او حلول کرده باشد (یشت 5 ، 91)

در یک توصیف زنده و جاندار اردوی سوره آناهیتا ، با یک دوشیزه ی زیبا با قدی بلند ، بدنی نیرومند و پاک توصیف شده است :

خوش اندام ،کمر به میان بسته ، راست بالا ، آزاده نژاد و شریف که یک جبه ی قیمتی پرچین زرین در بر دارد .به راستی همان طوری که در قاعده است برسم(شاخه ی گیاه انار) در دست با یک گوشواره ی زرین جلوه گر است .اردوی سوره آناهیتا بسیار شریف ، یک طوقی به دور گلوی نازنین خود دارد . او کمربند به میان می بندد تا سینه هایش ترکیب زیبا بگیرد و تا آنکه او مطبوع واقع شود .در بالای سر اردوی سوره ناهید تاجی با صد ستاره گذارده .یک تاج زرین هشت گوشه به سان چرخ ساخته شده با نوارها زینت یافته. زیبای خوب ساخته شده که از آن چنبری پیش آمده است .(یشت 5 ، 8-126)

در اوستا ، قهرمانان و ضد قهرمانان به یکسان آناهیتا را می ستایند .به درگاه او نیایش می کنند و قربانی به حضورش تقدیم می دارند .اهمیت این ایزد بانو را به بهترین وجه می توان در کشاکش میان خیر و شر و رویارویی میان پادشاهان و فرمانروایان توران –شمال شرقی ایران – مشاهده نمود .
ورثرغنه

ورثرغنه ایزد سلحشوری و نیروی پیروزمند در مقابل دیوان است . در بهرام یشت سرودی به او اختصاص داده شده است که در آن به ده هیات مختلف ظاهر می شود :

یک باد نیرومند ، گاوی با گوش های زرد و شاخ های طلایی ، اسب سفیدی با زین و برگ زرین ، شتر بارکش ، گراز نر ، جوانی در سن آرمانی پانزده سالگی ، پرنده ای تیز پرواز ، قوچ وحشی ، بز جنگنده و مردی با شمشیر که تیغه ای زرین دارد .هنگامی که زرتشت سوال از اهوره مزدا سوال می کند اگر به سحر دشمن گرفتار شد چه کند ، سرور دانا به او اندرز می دهد که پری از ورثرغنه را که به قالب پرنده ای حلول کرده است برگیرد .

" این پر را به تن خود بمال ؛ و با این پر ( ساحری ) دشمن را باطل نما . کسی که استخوانی از این مرغ دلیر یا پری از این مرغ دلیر با خود دارد هیچ مرد توانایی نتواند او راکشت و نه او را از جای به در تواند برد . آن بسیار احترام ، بسیار فر نصیب آن کس سازد ... ( یشت 14 ، 6-35 ) "

در این جا شباهت جالبی با داستان سیمرغ در شاهنامه وجود دارد که پرهای او نیز شفابخش است . همچنین آمده است که ورثرغنه :

گردونه ی ایزدان را حمل می کند ... گردونه ی فرمانروایان را حمل می کند .

در توصیف ایزد بانو میترا از ورثرغنه به عنوان کسی سخن به میان می آید که :

... آفریده شده به وسیله ی اهورا ، به صورت یک گراز با دندان های تیز از خود مدافعه کند . یک گراز نر با چنگال های تیز . گرازی که به یک ضربت هلاک کند . غضبناکی که به آن نزدیک نتوان شد ؛ با صورت خال خال دلر . یک قوی با پاهای آهنین ، با اعصاب آهنین ، با دم آهنین ، با چانه ی آهنین .(یشت 10 ، 70 )

میترا

میترا معروف ترین ایزد در میان ایزدان ایرانی است .و دلیلش هم تا اندازه ای به گسترش و محبوبیت میترائیسم در امپراتوری روم است . واژه ی اوستایی میژه به معنی : پیمان ، قرارداد ، قول و قرار است . در یشت 10 ، مهر یشت ، میترا ناظر بر انسان ها و اعمال ، توافق ها و قراردادهای آنهاست . او انسانها را به راه راست (اشه) هدایت می کند و آنها را از حمله در امان نگاه می دارد . در مقام ایزد کنترل کننده ی نظم کیهان – یعنی شب و روز و تغییرفصول – با آتش و خورشید در پیوند است و سرانجام هم در ایران و هم در هند به عنوان ایزد خورشید شناخته شده :

" نخستین ایزمینوی که پیش از خورشید فنا ناپذیر تیز اسب در بالای کوه هرا برآید ، از آنجا (مهر) بسیار توانا تمام منزلگاه هان آریایی را بنگرد .(یشت 10 ، 13 )یکی از خصوصیات متعدد میترا مفهوم داوری است : او وفاداران را حفاظت و پیمان شکنان را مجازات می کند . او در این زمینه با جنگجویان پیوند دارد ، و سوار برگردونه ای است که اسبان سفیدی آن را به حرکت در می آورند .او نیزه ای سیمین دارد ، زره زرین می پوشد و مسلح به تبرها و خنجرهای زرین است . دارای دشت های پهن است .کسی که از کلام راستین آگاه است ، زبان آوری که دارای هزار گوش است ، خوش اندامی که دارای هزار چشم است . بلند بالایی که در بالای برج پهن ایستاده ، زور مندی که بی خواب پاسبان است .(یشت 10 ، 7 )

تا به امروز موبدان زرتشتی جدید ، گرز میترا را دریافت می کنند تا در مبارزه با شر یار آنها باشد . جشن میترا ، میترا کانا ( مهرگان جدید ) به منظور بزرگداشت اعتدال پاییزی برگزار می شود . ماه کنونی مهر به نام خدای میترا نام گذاری شده .

یکی از مهمترین وظایف میترا ، حفاظت از خورنه یا فره است که اپام نپات یا ایزد آب او را یاری می دهد .

ویو

ویو ایزد باد نیز به ایزد جنگجویی تصویر شده است که با سلاح های زرین خود ارواح شرور را دنبال می کند تا از آفریده های خوب اهوره مزدا حمایت کند . وی در میان قلمروهای اهوره مزدا و انگره مینیو ، یعنی میان روشنایی و تاریکی فرمان می راند .

تیشتریه

تیشتر ، ایزد باران ، در قالب ستاره ی شعرای یمانی تجسم پیدا می کند .دشمنان او جادوگران دژیائیریا ( محصول بد ) و از آن بدتر اپوشه یا خشکسالی هستند .وی همچون ایزدی تصویر شده که از سرچشمه ی همه ی آب ها ، دریای وروکشه ، بر می خیزد و آب ها را میان کشورها تقسیم می کند .

آن گا ه اب اسپنتمان زردشت ! تشتر رایومند فرهمند به پیکر اسب سفید زیبایی با گوش های زرین و لگام زرنشان به دریای راخکرت فرود آید ؛ به ضد او دیو اپوش به پیکر اسب سیاهی به درآید .یک ( اسب کل ) با گوش ای کل ، یک (اسب ) کل با گردن کل ، یک (اسب) کل با دم کل ، یک گر مهیب . هر دو ای اسپنتمان زردشت ! تشتر رایومند فرهمند و دیو اپوش به هم درآویزند ... (یشت 8 ،22-20)

ایزد باران ها موفق می شود دشت های سراسر جهان را سیراب سازد و و بخاری که از دریا برمی خیزد ، با نیروی باد به شکل ابرها به پیش حرکت می کند .

چهارمین ماه تقویم ایرانی به نام خدای تیشتر ، تیر نامیده می شود و جشن تیرگان در گرامیداشت جشن باران است . در این جا می توان به باران آور بودن خدای تیشتر (تیر) و تقارن آن با آغاز گرما توجه نمود .

آتر(آذر)

آتر (آتش) در آئین زردشت ، فرزند اهوره مزدا است مردم می بایت گوشت را به عنوان قربانی به آتش تقدیم کنند ، و در همان حال دسته ای از گیاه مقدس برسم را در دست داشته باشند .هر خانه ای می بایست محلی برای قربانی کردن داشته باشد و نیایش گزاران در مقابل آن بتوانند بگویند :

... ای آتش ، فرزند اهوره مزدا ، تو شایسته ی آن هستی که برایت قربانی و به درگاهت نیایش کنند ؛ باشد که قربانی و ستایش مردم را در خانه ی آنها بپذیری . (آتش نیایش 7 )

هومه (هوم)