راهنمای مختصر زیرشاخه‌های ژانر علمی‌تخیلی

علمی‌تخیلی سخت
علمی‌تخیلی‌ای است که در آن علم و تکنولوژی در مرکز توجه هستند یا زیرژانری است که در آن مفاهیم علمی به تفصیل شرح داده می‌شوند. علمی‌تخیلی سخت معمولاً از لحاظ مفهومی سنگین بوده و سعی در فراهم آوردن یک واقع‌گرایی علمی دارد که این امر اغلب به بهای پرداخت شخصیت‌ها و پی‌رنگ صورت می‌گیرد.

1- «پی‌رنگ» همان بی‌رنگ در طراحی و معماری است که به عنوان هم‌ارزی برای واژه‌ی «Plot» - به معنای طرح کلی یا اسکلت کلیِ اثر - به کار می‌رود.

علمی‌تخیلی نرم
علمی‌تخیلی‌ای که در آن علم و تکنولوژی نسبت به داستان‌های شخصیت‌محور در رده‌ی پایین‌تری قرار می‌گیرند. در علمی‌تخیلی نرم، پرسش «چگونه» نسبت به پرسش «چرا» از اهمیت بسیار کم‌تری برخوردار است.

1- Character-Driven؛ داستانی که پیشبرد آن به واسطه کنش‌ها، پرداخت و تحرک شخصیت‌ها صورت می‌گیرد. در مقابل داستان‌های «پی‌رنگ‌محور» قرار دارند.

علمی‌تخیلی نظامی
علمی‌تخیلی‌ای با درون‌مایه‌ی آشکارا نظامی. شخصیت‌ها اکثر اوقات عضو یک سازمان نظامی هستند و معمولاً پی‌رنگ حول یک جنگ و/یا یک کشمکش نظامی سِیر می‌کند. وظیفه، افتخار، دلاوری و سایر کلیشه‌های نظامی مطابق همان چیزی هستند که از این زیرژانر انتظار می‌رود.

فیکشن رباتی
داستانی است که درون‌مایه مرکزی آن دانش رباتیک است؛ معمولا به آثار آیزاک آسیموف و ایده‌های پرداخت‌شده در مجموعه‌ی «ربات» او گفته می‌شود.

علمی‌تخیلی اجتماعی
داستانی که در آن جوامع آینده پیش‌بینی، تشریح و اغلب نقد می‌شوند، که معمولاً با هدف طنز اجتماعی استفاده می‌شود. در این نوع فیکشن، علوم اجتماعی، مضمون (تم) غالب است؛ هرچند معمولاً علم و تکنولوژی نقشی مرکزی در ساختار جامعه‌ی برآورد‌شده ایفا می‌کنند.
بعضی نویسندگانِ زیرژانر علمی‌تخیلی اجتماعی اثر خود را - مخصوصا زمانی که علم و تکنولوژی در مرکزیت پی‌رنگ قرار نداشته باشد - در دسته «فیکشن گمان‌پردازانه» قرار می‌دهند. احتمالاً این کار برای دوری از بدنامی مربوط به ژانر علمی‌تخیلی باشد.

1- Speculative Fiction

اپرای فضایی
اپرای فضایی یکی از اصطلاحات گیج‌کننده و بد تعریف‌شده‌ای است که ژانر علمی‌تخیلی ارائه می‌دهد. اپرای فضایی معمولاً به مجموعه‌های علمی‌تخیلی دنباله‌دار گفته می‌شود که آرک‌های داستانی ادامه‌داری دارند. این آرک‌های داستانی عموماً در فضا صورت گرفته (یا سفر میان دو یا چند سیاره را شامل می‌شوند)، تعداد زیادی شخصیت‌های تکراری دارند و روی رویدادهای تخیلی با مقیاس بزرگ (یا بهتر است بگوییم رویدادهای تخیلیِ «شکوهمند») - همچون جنگ‌های کهکشانی - تمرکز می‌کنند.
مضامین تکرارشونده در زیرژانر اپرای فضایی شامل سیاست، امپریالیسم کلونیالیسم، جنگ، اکتشافات فضایی، دلاوری و شورش می‌باشند.

1- Imperialism؛ معادل فارسی: امپراطوری‌طلبی
2- Colonialism؛ معادل فارسی: استعمارگری

استیم‌پانک
زیرژانر استیم‌پانک، ژانر علمی‌تخیلی را با تاریخ متناوب و اصول زیبایی‌شناسی طراحی قرن 19 و اوایل قرن 20 ادغام می‌کند. استیم‌پانک یک ژانر ادبی، یک سبک پوشش و یک جنبش هنری‌ست که همه یک‌جا جمع شده‌اند.
ایده اساسی پشت استیم‌پانک، تزریق مفاهیم و تکنولوژی‌های مدرن (یا مربوط به آینده) به یک زمان و مکان قدیمی‌تر است؛ یا برعکس. استیم‌پانک به شدت روی «عصر بخار» و ابتکار ملموس مهندسین صنعتی تمرکز می‌کند. در یک خط زمانیِ استیم‌پانک، برای مثال کامپیوترها ممکن است چندین قرن قبل‌تر اختراع و استفاده شده یا حتی از ماشین‌های بخار نیرو بگیرند.
از دهه 80 به بعد، استیم‌پانک فراتر از یک ژانر ادبی ساده رشد کرده و به یک جنبش فرهنگی و هنری با مقایس بزرگ بسط یافته است. عقیده بنیادین این جنبش آن است که ادبیات (مخصوصاً آثار ژول ورن و اچ. جی. ولز)، تکنولوژی و مد قرن نوزدهم از لحاظ زیبایی‌شناختی، خوش‌نماتر و در آخر نسبت به تولیدات فرهنگِ مصرف‌گرای امروزه، بادوام‌تر بود.

1- Steam Punk
2- Alternate History؛ «تاریخ جایگزین» و «تاریخ بدیل» نیز معنا می‌شود.
3- Setting؛ یکی از عناصر داستانی؛ «صحنه» یا «زمینه» نیز معنا می‌شود.

سلام
ببخشید جفت پا میپرم وسط، ولی چون کار به بحث پانک رسید، گفتم بد نیستش که یک توضیح کوچکی من باب بحث پانک در ادبیات علمی تخیلی بدم.(که البته این روزها هم خیلی زیاد شده و بیشتری ها هم علمی تخیلی رو با زیر شاخه پانک میشناسن)
از مدخل ادبیات پانک انگلیسی ویکی پدیا این رو پیدا کردم:
ادبیات پانک، ادبیاتی است که به خرده فرهنگ پانک مربوط است. بر ایدئولوژی پانک راک تاکید میکند و درباره شخصیت‌هایی متمایز است.
و این رو هم از مدخل ایدئولوژی پانک ویکی پدیا:
در واقع، فرهنگ پانک علاقه‌مند به مفاهیمی چون شورش، ضد قدرت طلبی، فرد گرایی، تفکر آزاد و نارضایتی می‌بوده‌است.
حالا ترکیب کنید.
در ادبیات پانک که اصولا با زیر شاخه هایی مثل دیزل پانک، استیم پانک، سایبر پانک، بایو پانک و... شناخته میشوند، اصولا درباره شخصیت هایی در این فضاها است(که بسته به هر فضایی که انتخاب میکنید متفاوت است، یک دفعه تکنولوژی مطرح است، مثل ماتریکس، یک دفعه نظام حاکم مطرح است مثل دایورجنت، هانگر گیمز و یک دفعه هم علم و...) که متمایز هستند از حالت عادی جامعشون، از نظر پوشش گرفته تا ایدئولوژی، کمی ساده هم نگاه بکنیم، بدبین هم هستند به این پدیده ها و نکته ای هم(که البته نظر شخصیمه و میتونه درست باشه و میتونه غلط، من صرفا دارم جریان غالبی رو که دیدم رو میگم و من همه چیز رو ندیدم) که مهمه اینه که فرد به نوعی در برابر یک سیستم(هر سیستمی میتونه باشه از سیاسی گرفته تا تکنولوژیک و سرمایه داری) قرار میگیره و به نوعی مشخصه ظاهریشم در تضاد با آنهاست.
همین

سایبرپانک
فیکشنی وابسته به علم سایبرنتیک است که طبیعت را به شکل یک مجموعه از سیستم‌های مکانیکی به‌هم‌پیوسته نشان می‌دهد. سایبرپانک به طور ویژه با پیوند میان زیست‌شناسی و تکنولوژی کامپیوتری سر و کار دارد، و به کاوش در روابط متغیر بشر با سیستم‌های کامپیوتری می‌پردازد. واقعیت مجازی، جانهشته‌ها، سایبورگ‌ها و کلاهبرداری‌های اینترنتی همگی بخشی از جغرافیای سایبرپانک هستند و معمولا دست به دست هم داده سبب زوال اجتماعی می‌گردند.

1- Cyberpunk؛ ترکیب دو واژه Cybernetics به معنای علم رایانیک و Punk به معنای... پانک 🙂
2- Cybernetics؛ دانش «رایانیک»؛ به آن «فرمانیک» نیز گفته می‌شود. علم ارتباط انسان با ماشین.
3- Virtual Reality
4- Prosthetic؛ وابسته به اندام مصنوعی. برای ارجاع به فردی که عضوی کاشته‌شده - اندام جاگزین مصنوعی - دارد.
5- Cyborg؛ از کوتاه کردن ترکیب دو واژه Cybernetics به معنای «رایانیک» و Organism به معنای «جاندار» تشکیل شده است. به موجودی اطلاق می‌شود که هم اجزای ارگانیک (جاندار) و هم اجزای مکانیکی دارد؛ نیمه‌ماشین-نیمه‌انسان.

بیوپانک
بیوپانک شبیه سایبرپانک است، به‌جز اینکه به جای تکنولوژی کامپیوتری، تمرکز آن بیش‌تر بر روی استفاده از بیوتکنولوژی و مهندسی ژنتیک است.
دستکاری ژنتیکی، اصلاح بدن و علم اصلاح نژاد انسان مضامین معمول ادبیات بیوپانک هستند، زوال اجتماعی و سرکوب سیاسی نیز همینطور.

1- Biopunk
2- Eugenics؛ «بِه‌نژادسازی» یا «به‌نژادی» نیز می‌گویند.

نانوپانک
نانوپانک ارتباط تنگاتنگی با سایبرپانک و بیوپانک دارد اما تمرکز اصلی آن روی استفاده از ماشین‌آلات میکروسکوپی (یا نانوتکنولوژی) است.

1- Nanopunk

فیکشن ابرقهرمانی
بر روی اینکه داستان‌های ابرقهرمانان متعلق به ژانر فانتزی هستند یا علمی‌تخیلی، اختلاف نظر وجود دارد. شخصاً تصور همیشگی‌ام آن بوده که این نوع ادبیات (و رسانه) متعلق به ژانر مخصوص خودش است که قوانین، مضامین و شاخصه‌های اختصاصی خودش را دارد. میزان رئالیسمِ علمی به‌کاررفته در چنین اثری می‌تواند روی درجه «قبولی‌اش» در ژانر علمی‌تخیلی تأثیر بگذارد. به هر حال، خوشمان بیاید یا نه، به طور کلی فیکشن ابرقهرمانی از زیرشاخه‌های ژانر علمی‌تخیلی محسوب می‌شود.

سفرهای شگفت‌انگیز
خیلی قبل از اینکه اصطلاح «علمی‌تخیلی» ابداع شود، ژول ورن اصطلاح «سفرهای شگفت‌انگیز»1را برای دسته‌بندی آثارش استفاده کرد. این عبارت به معنای «سفرهای خارق‌العاده»2 است و به همان اندازه که درباره ساختار اکتشافی داستان‌های ورن حرف دارد، درباره ایده‌های شگفت‌انگیزی که در خود داشتند نیز حرف می‌زند. امروزه ممکن است این اصطلاح به آثاری که مستقیماً از آثار ورن الهام گرفته، یا آثاری که همان قالب را دنبال کرده و همان روحیه‌ی ماجراجویانه را القا می‌کنند، تعلق بگیرد.
1- Voyages Extraordiaires
2- Extraordinary Voyages؛

رمانس علمی‌تخیلی
این عنوان قبل از ابداع اصطلاح «علمی‌تخیلی» در اغلب آثار استفاده می‌شد. رمانس علمی‌تخیلی معمولاً به آثار علمی‌تخیلی‌نویسان قدیمی بریتانیایی، مانند اچ‌. جی. ولز، اشاره دارد.