شهداد، شهر كوتوله‌ها

سفرهای گالیور را می‌گویم، نوشته جاناتان سویفت. داستان كلاسیك برجسته دنیا كه برخی از ما آن را خوانده‌‌ایم و فیلم‌ها و كارتون‌های بسیاری بر اساس آن تهیه شده است.

حالا تصور كنید شما در سرزمین آدم كوتوله‌ها هستید، یك شهر با خانه‌ها و كوچه‌های باریك كه قد ساكنان آن به اندازه یك بند انگشت هم نمی‌رسد.

برای ما وجود شهر كوتوله‌ها با آدم‌های كوچك و بندانگشتی بیشتر شبیه به رویایی است كه ما را به یاد كارتون سفرهای گالیور می‌اندازد كه در دهه 70 چندین بار از تلویزیون پخش شد.

اگرچه تاكنون وجود آدم كوتوله‌ها در حد یك افسانه یا شایعه باقی مانده است، اما در شرق استان كرمان در شهر شهداد، شهری تاریخی از زیر خاك بیرون آورده شده كه به دلیل ساختار كوچه‌ها و خانه‌های آن و كوچك‌بودنشان به شهر كوتوله‌ها شهرت یافته است، شهری كه قدمت آن به پنج هزار سال پیش برمی‌گردد و آدم‌های كوتاه قد مهربانی زندگی می‌كنند.

شهداد با نام كهن «‌خبیص»‌ به فاصله 100‌كیلومتری شرق كرمان در حاشیه غربی دشت لوت قرار دارد. تا سال 1846 تصور وجود تمدن‌هایی كهن در كناره‌های این دشت غیرمسكونی نمی‌رفت، ولی در این سال طی بررسی‌های گروه جغرافیایی دانشگاه تهران در شرق شهداد سفالینه‌های سطحی مشاهده شد كه از وجود تمدن‌هایی در همسایگی دشت لوت خبر می‌داد.

نظر به اهمیت این موضوع گروهی از باستان‌شناسان به محل اعزام و به بررسی آن پرداختند كه مطالعات این گروه به كشف تمدن‌هایی قبل از تاریخ (اواخر هزاره چهارم و اوایل هزاره سوم قبل از میلاد) منجر شد.

كاوش‌های علمی باستان‌شناختی در حاشیه غربی دشت لوت از سال 1848 تا سال 1856 ادامه یافت كه حاصل هشت فصل كاوش در این منطقه منجر به كشف گورستان‌هایی مربوط به هزاره دوم و سوم قبل از میلاد و كوره‌های ذوب مس شد.

اشیاء و آثار به دست‌آمده در گورستان‌های پیش از تاریخ شهداد شامل ظروف بی‌شمار و متنوع سفالین و ظروف مفرغی است كه مردمان هنرمند و صنعتگر با واردكردن سنگ مس و استحصال آن در كوره‌های ذوب مس به ساخت آنها می‌پرداختند كه از لحاظ كیفیت و كمیت بسیار ارزنده و در خور تامل است.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با یك وقفه 17‌ساله، كاوش‌های دشت لوت شهداد مجددا آغاز شد. حاصل چهار فصل كاوش بعد از انقلاب، كشف مجموعه‌ای از واحدهای معماری مسكونی و كارگاهی است كه نكات مبهم بسیاری را در خصوص معماری و مسكن مردمان دنیای باستان شهداد روشن می‌كند.

نظر به شواهد و آثار به دست‌آمده‌ای چون زمین‌های خیش خورده، كرت‌بندی شده و ... یكی از این واحدها را به نام محله كشاورزان و محله دیگری را به لحاظ كشف تعداد زیادی مهره‌های ساخته‌شده سالم، نیمه‌كاره و شكسته‌شده در حین انجام كار، محله جواهرسازان نامیده‌اند.

ترك خانهآخرین بررسی‌ها و كاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه باستانی شهداد نشان می‌دهد‌ ساكنان این محوطه شهر باستانی شهداد را به علت خشكسالی و با امید بازگشت ترك كردند، اما پنج هزار سال است كه دیگر به این محوطه بازنگشته‌اند.

محوطه باستانی شهداد كه به شهر كوتوله‌ها شهرت یافته، 60 كیلومتر وسعت دارد و در دل كویر لوت جای گرفته است.

این شهر یكی از مهم‌ترین شهرهای باستانی محسوب می‌شود كه تاكنون طی بیش از 10 فصل كاوش در آن، باستان‌شناسان به بقایای معماری و اشیای باستانی بی‌نظیری از هزاره سوم قبل از میلاد برخورد كرده‌اند.

شهر باستانی شهداد دارای بخش‌های مختلف كارگاهی، گورستانی و محله‌های مسكونی است. كاوش‌های باستان‌شناختی در محله مسكونی شهر كوتوله‌ها نشان می‌دهد كه این شهر از چندین محله تشكیل شده است و در هر یك از محلات شهر صنفی خاص نظیر جواهرسازان، صنعتگران و كشاورزان زندگی می‌كرده‌اند.

طی فصل‌های مختلف فعالیت باستان‌شناسی در شهداد تاكنون بیش از 800 قبر باستانی مورد كاوش قرار گرفته است.

آخرین بررسی‌ها و كاوش‌های باستان‌شناسی در شهر كوتوله‌ها نشان می‌دهد‌ ساكنان این محوطه تاریخی شهرشان را به علت خشكسالی و با امید به بازگشت ترك كردند، اما پنج هزار سال است كه به این شهر بازنگشته‌اند.

میرعابدین كابلی، سرپرست كاوش‌های باستان‌شناسی شهداد كه بخش عظیمی از تحقیقات خود را در این منطقه انجام داده است، می‌گوید: در‌جریان آخرین كاوش‌ها و بررسی‌های باستان‌شناسی در شهداد متوجه شدیم ساكنان شهداد پنج هزار سال پیش ‌هنگام ترك این شهر بسیاری از وسایل خود را در درون خانه‌ها رها كردند و بعد از خروج در خانه‌ها را با گل پوشانده‌اند.

وی با اشاره به این كه گل‌گرفتن در خانه‌ها با باقی‌گذاشتن وسایل درون آن نشان‌دهنده امید به بازگشت است، می‌افزاید: با توجه به این كه این محوطه با صبر و حوصله ترك شده است، به نظر می‌رسد عوامل از نوع زلزله و یا بدی شرایط اقتصادی و اجتماعی باعث ترك این شهر نبوده باشد، بلكه خشكسالی در یك دوران، دلیل اصلی ترك این شهر باستانی بوده است.

میرعابدین كابلی با اشاره به این كه هنوز مشخص نیست ساكنان شهداد بعد از ترك این شهر به كدام منطقه رفته‌اند، در مورد اهمیت و شناسایی علت ترك این شهر می‌گوید: شناسایی علت اصلی ترك این شهر كه تاكنون آثار بسیار مهمی از آن به دست آمده نشان‌دهنده بخش مهمی از زندگی ساكنان این شهر و مهاجرت آنها به نقاط دیگر خواهد بود.

خانه‌ای با معماری كوتوله‌هانكته قابل توجه درخصوص شهر قدیم شهداد نوع معماری عجیب خانه‌ها و كوچه‌های آن است. به طوری كه دیوارها، سقف، تنور، تاقچه‌ها و تمام اجزای خانه‌های آن برای افرادی ساخته شده كه از قامت بسیار كوتاهی برخوردار باشند و به همین دلیل شهر شهداد به شهر كوتوله‌ها شهرت یافته است.

با این حال بر سر این كه آیا واقعا این شهر كوتوله‌هاست یا نه، اختلاف نظرهایی وجود دارد. به گونه‌ای كه برخی از مردم محلی و كارشناسان عقیده دارند كه به دلیل ساختار كوچك بناهای آن، این شهر باید برای انسان‌هایی ساخته شده باشد كه دارای قامتی بسیار كوتاه هستند، زیرا دیوارها و تمامی بناهای این شهر بسیار كوتاه هستند.

از سوی دیگر برخی باستان‌شناسان نیز با رد این مساله آن را افسانه‌پنداری می‌دانند و می‌گویند ‌این شهر به‌مرور زمان و بر اثر فرسایش كوچك شده و دیوارهای آن به این دلیل كوتاه شده‌اند. پس از كشف شهر كوتوله‌ها در شهداد و بیان افسانه‌هایی در رابطه با مردمانی كه در آن زندگی می‌كرده‌اند هرچند وقت یكبار خبرهایی مبنی بر كشف جنازه انسان كوتوله یا دیدن آنها توسط عده‌ای مطرح می‌شود.

آخرین نمونه این خبرها كشف جنازه مومیایی گونه انسان كوتوله 25 سانتی‌متری بود كه قرار بود پس از قاچاق به آلمان، 80 میلیارد ریال فروخته شود.

خبری كه به دنبال دستگیری دو قاچاقچی تحت تعقیب و كشف جنازه‌ای اعجاب‌انگیز كه به مومیایی شهداد معروف شده بود، به سرعت در سطح استان كرمان پیچید و شائبه‌هایی از وجود آدم كوتوله‌ها در شهداد كرمان را دوباره بر سر زبان‌ها انداخت.

پس از رسانه‌ای‌شدن این موضوع مسوولان سازمان میراث فرهنگی و پلیس كرمان به منظور پایان‌دادن به شبهه‌های موجود خواهان روشن‌شدن وضعیت جنازه 25 سانتی‌متری فرد 17 ساله‌ای كه هنوز مشخص نیست چگونه مومیایی شده، شدند.

اكنون پس از گذشت 5 هزار سال از ترك شهر كوتوله‌ها توسط ساكنان آن در حالی اكثر این محوطه تاریخی هنوز زیر خروارها خاك است كه دلیل مهاجرت كوتوله‌های شهدادی و ترك شهر كوچكی كه برای انسان‌هایی با قد حداكثر 40سانتی‌متر ساخته شده بود، مبهم مانده است و هنوز مشخص نیست ‌چرا كوتوله‌های شهدادی بعد از مهاجرت در خانه‌های خود را با گل پوشاندند و دیگر برنگشتند.

منبع: jamejamonline.ir